Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

Onbeschrijfelijk lijmerig en lamlendig
Opkomst en teloorgang van het West-Vlaamse Leids
Dick Wortel

Er zijn verschijnselen in het Leids die alleen maar in Leiden voorkomen en nergens anders te vinden zijn. Een van de kenmerken van het Leids is of - beter nog - was het grote aantal West-Vlaamse woorden dat in het Leids van de achterbuurten voorkwam. Het combineren van historische met taalkundige feiten leidt tot een verklaring van het unieke van het dialect van de stad Leiden. De demografische, de sociale en de bouwkundige geschiedenis heeft immers het lot van het dialect bepaald.

Het West-Vlaamse Leids is een gevolg van de opstand, bekend als de Beeldenstorm, die begon in augustus 1566 in het uiterste zuidwesten van Vlaanderen, namelijk in Steenvoorde. Dat is nu een plaatsje in Noord-Frankrijk, in het gebied dat in de zestiende eeuw nog bij Vlaanderen behoorde en waar het West-Vlaamse dialect gesproken werd. Vanuit Steenvoorde breidde de Beeldenstorm zich eerst uit naar het omliggende gebied: naar Belle, Ieper, Poperinge en vervolgens naar het noorden. In de zuid-

[p. 50]

westelijke gebieden, waar het allemaal begon, werd krachtig opgetreden door het Spaanse leger, dat rond 1579 naar dat gebied was gestuurd om orde op zaken te stellen. Als gevolg van politieke ontwikkelingen en van de inquisitie kwamen grote vluchtelingenstromen op gang. De meeste vluchtelingen trokken naar het toen vrije Noorden.

De textielarbeiders uit de Westhoek uit steden als Hondschote, Poperinge, Ieper en Nieuwpoort werden op weg naar het veilige Holland buiten de stadsmuren opgewacht door de Leidse textielbaronnen. Zuidwest-Vlaanderen was niet populair bij hen, want daar bevond zich hun ergste concurrentie, met de nieuwe, in Leiden nog onbekende, saaitechniek. Die concurrenten wilden zij graag binnenhalen, want dat zou goed zijn voor de kwijnende Leidse lakenindustrie. De Vlamingen werden binnengelokt met vriendelijke praat en allerlei beloftes. Zij kregen zelfs het poorterschap van de stad gratis of tegen een gereduceerde prijs aangeboden. De stadsbestuurders haalden op die manier heel veel vaklieden binnen. Zij hoopten op nieuwe kansen voor de lakenindustrie. De opzet van de Leidenaren lukte. Duizenden Vlamingen vestigden zich in de stad en brachten de stad Leiden een nieuwe impuls. De stad begon te bloeien en te groeien en werd in de gouden eeuw een welvarende en rijke stad.

De stad werd ook weer aangevuld met nieuwe bewoners. Het beleg van 1574, nog maar enkele jaren daarvoor, lag nog vers in het geheugen. Stadssecretaris Jan van Hout had vastgesteld dat zijn stad een zware periode achter de rug had. De helft van haar bevolking was door de ontberingen van het beleg gestorven. Honger, dorst en ziekten hadden een zware tol van de stad geëist. De stad telde in het begin van 1574 ongeveer 12.000 inwoners, na het beleg waren er nog ongeveer 6.000 van over. Daarmee had ook de lakenindustrie een substantieel deel van haar arbeiders verloren. Haar toestand leek wel uitzichtloos. Veel woningen stonden leeg. Er was plaats genoeg. Nieuw bloed en nieuwe inwoners die de stad weer konden doen herrijzen uit haar as, waren hard nodig. Nooit zullen vreemdelingen ergens zo welkom zijn geweest als op dat tijdstip.

Natuurlijk ontstond er een vermenging tussen het Hollands en het West-Vlaams. De Vlamingen en de Hollanders woonden door elkaar in de binnenstad. Hier zullen woorden zijn overgegaan van het ene naar het andere dialect. Het West-Vlaams heeft sporen achtergelaten in het zeventiende-eeuwse Leids. Het boekje Seeman van W. van Winschoten, dat in 1681 verscheen, bevat enkele bewijzen daarvoor. Daarin wordt opgemerkt dat men in Leiden Vlaamse woorden kan horen, zoals balie ‘brugleuning’ en ‘hek van een bordes’, nu nog in West-Vlaanderen het woord voor ‘hek’. Eveneens bij Van Winschoten het woord winkel voor ‘hoek’: ‘dat nu een Winkel een hoek beteekend, dat leeren ons de Leienaars’. Dat woord kan dus heel goed met de West-Vlamingen naar Leiden zijn gekomen. Verder noemt Van Winschooten het woord fluwijn ‘kussensloop’, dat volgens het WNT nu nog in zuidelijke dialecten voorkomt.

De levenskracht en de vitaliteit van het West-Vlaams kan worden opgemaakt uit enkele stukken die aan het eind van de negentiende eeuw zijn ontstaan. Enkele voorbeelden uit die teksten zijn: ‘Dèr ebbie zain mit zen zwaleme’. Dèr ebbie zain is hollands, zonder enige twijfel, maar zwaleme, hier in de betekenis van ‘kinderen’, is toch echt een puur West-Vlaams woord. In het West-Vlaams is zwoolm of swalm het woord voor ‘zwaluw’. Een paar regels verder: ‘Zen meuje Bet is zot op em’. Ook meuje ‘tante’ is zuiver West-Vlaams, meer bepaald zelfs West-Vlaams van Frans-Vlaanderen, waar de vorm moeie nog altijd gangbaar is. Het woord is ook in deze tijd nog bekend: ‘Als kind zat ik vaak bij meue Kootje in huis’. In het hedendaagse Leids zijn meer woorden die uit het West-Vlaams komen, nog bekend: ‘Joh, Wout, herinner je je nog de Dazert?’, duidend op een volksfiguur. In Frans-Vlaanderen, in het plaatsje Rubroek, kennen de bewoners nog het woord daozerik, in de betekenis van ‘dwaas’, Frans imbécile, bête. Ook nog de woorden daos ‘dwaas, dom’ en daoshoofd ‘domkop’. Nog een laatste voorbeeld is het woord pondegoed, in 1795 nog opgetekend in een volksregister, dat zich in het Leidse gemeentearchief bevindt: koopvrouw in pondegoed, oude rommel, oud kleergoed, vodden en dergelijke, dat bij gewicht wordt verkocht. Dat woord doet mij zeer denken

[p. 51]

aan het Frans-Vlaamse woord donzijnegoed ‘goedkope koopwaar’ in precies dezelfde betekenis in het plaatsje Sint-Janskappel nog in 1985.

Adriaan Beets, die als redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal een verzameling van Leidse woorden aanlegde, noteerde aan het eind van de negentiende eeuw het woord boudig: een boudig wijf, dat is: ‘een kordate vrouw’, ‘moedig’, ‘niet kleinzerig’, dat ook in het Westvlaamsch idioticon (1870) van L.-L. De Bo te vinden in de betekenis: ‘stoutmoedig, onversaagd’. Verder vond ik: een brok. Een Leidse volksvrouw zei in 1907: ‘je belooft ze (de kinderen) een nieuw brok kleeren voor 's Zondags’, en een Leidenaar: ‘ben jij bang voor zoo'n brok muis?’, ‘zo'n onnozel muisje’. Het woord brok is in Vlaanderen nog altijd gangbaar in de betekenis ‘stuk’, Frans morceau: ‘Dikke broks hout kerfzagen’ (in Rekspoede, 2002). In Vlaanderen sprak men nog van eigendom in de betekenis van ‘verwantschap’, ‘familiebetrekking’. Het Leids kent een bijna gelijkluidend woord in die betekenis: ‘ik heb nog een oom in Rotterdam wonen, maar die is hertrouwd, en om nou die nieuwe tante op te gaan zoeken, daar kom je toch niet toe; 't is toch geen eigenschap?’. Brielen in de betekenis ‘huilen, schreien’, ook in West-Vlaanderen aangetroffen, maar Beets hoorde het in Leiden: ‘mèd, sta nou niet zo te brielen’. Een mooi voorbeeld vond ik ook: ‘'t wordt hazegrauw’, ‘het wordt schemerig’. De bekende dichter Guido Gezelle schreef in een gedicht: ‘Het hazegrauwt’. Woorden die in de zeventiende eeuw in het Hollands van de Leidenaren terecht zijn gekomen en in de negentiende en twintigste eeuw nog springlevend waren. Hoeveel West-Vlaamse woorden zijn er niet opgetekend en verloren gegaan in de drie eeuwen. Invloed van het West-Vlaams op het Hollands kan alleen als er sprake is van numeriek gelijkwaardige taalgemeenschappen, die van de Hollandse Leidenaren en die van de West-Vlaamse Leidenaren.

In de zeventiende eeuw werd Leiden uitgebreid met uitgestrekte nieuwe wijken. Die lagen tamelijk geïsoleerd van de rest van de stad. De bebouwing was zeer dicht. In de nieuwe wijken werden de Vlaamse textielarbeiders gehuisvest in de talloze zogenaamde wevershuisjes. Het Hollands was in die wijken, om sociale, demografische en sociologische redenen, ver in de minderheid en hier kon het West-Vlaams zich volop als taal van de textielwerknemers handhaven. De Vlaamse kolonie bleef bij elkaar en homogeen in de buurten waar zij in de zeventiende eeuw terecht was gekomen. Het West-Vlaams bleef vitaal als de taal van de eenvoudigste en armste wevers, zozeer zelfs dat in de negentiende eeuw de West-Vlaamse invloed nog altijd door taalkundigen die hun oor te luisteren legden, kon worden vastgesteld. Het moeten wijken zijn geweest waar het West-Vlaams in al zijn kleuren nog volop te beluisteren was. Het is heel moeilijk om die stelling te bewijzen, simpelweg door het ontbreken van geschriften waar het Leids van de bewoners van de nieuwe wijken op worden beschreven. De wijken lagen zo geïsoleerd en zo achteraf, dat niemand daar kwam als hij daar niets te zoeken had. Ze onttrokken zich daarom aan iedere waarneming.

Toch zijn er wel enkele aanwijzingen. Johan Winkler merkte in 1874 op dat er in Leiden twee verschillende dialecten worden gesproken. Er zijn wevers die zeggen ik bin 'n laisse waiver en anderen zeggen ik bin 'n lèèsse wever. De eerste zegt ik heb pain in main bouik en de tweede zou zeggen ik heb pin in m'n buk. De eerste spreekt krachtiger en bijt zijn woorden korter af, terwijl de laatste de woorden zachter en ‘onbeschrijfelijk lijmerig en lamlendig’ spreekt en de woorden zo lang mogelijk uitrekt. Winkler meende dat het dialect van de laissen waiver het oorspronkelijk Leids is, de tongval van de oude oorspronkelijke burgerij van Leiden. Na de komst van grote aantallen Vlaamse immigranten is de lèèsse wever tevoorschijn gekomen. Hij stelde vast dat dat dialect in sommige opzichten overeenkomst heeft met ‘den vlaamschen tongval’ en nog duidelijk ‘zuidnederlandsche eigenaardigheden’ vertoont. Winkler merkte ook op, dat teige in het andere Leids teuge, teugen of teuges luidt.

In de periode tot ongeveer 1900 handhaafde het West-Vlaamse Leids zich in de oude zeventiende-eeuwse wijken. Door de onhygiënische toestanden, die voortdurend grote uitbraken van epidemieën van cholera, tbc en dysenterie veroorzaakten, raakten deze overbevolkte wijken nagenoeg onbewoonbaar en noodzaakten de overheid daar iets aan te doen. In 1896 kreeg Leiden toestemming van de rijksoverheid om wijzigingen aan te brengen in de grenzen van zijn gebied ten koste van enkele omliggende gemeenten. Leidenaren konden eindelijk hun bouwvallige huizen verlaten en verwisselen voor ruimere woningen in de nieuwe wijken die buiten de singels in hoog tempo werden gebouwd. De sprekers van het West-Vlaamse Leids waren gedoemd ten onder te gaan, omdat zij in de minderheid waren in de nieuwe wijken. De voor het West-Vlaamse Leids definitieve slag werd in de jaren zeventig uitgedeeld door de gemeente. Zij besloot tot radicale aanpak van de zeventiende-eeuwse wijken. Een ware kaalslag volgde. Alle wevershuisjes werden tot de grond toe afgebroken. De wijk, waar eeuwenlang dat West-Vlaams gekleurde Leids moet hebben geklonken, bestond niet meer. De bewoners trokken weg naar de nieuwe wijken, tot hun grote blijdschap, maar tot nadeel van hun dialect. De oudere inwoners en de Leidse bejaarden kennen het ‘onbeschrijfelijk lijmerig en lam-

[p. 52]

lendig’ West-Vlaamse Leids nog wel. Het is nog steeds te horen in al zijn kleuren in de Leidse wijken net buiten de singels, rond de stad, en op de Leidse markt, die alleen daarom al een bezoek waard is. Maar de jeugd spreekt het niet meer. Een onderzoek onder leerlingen van het echt Leidse Da Vincicollege wees uit dat de kennis van het Leids bij hen minimaal is. In het gunstigste geval kenden de kinderen enkele Leidse woorden.

Om verder te lezen

Dick Wortel, ‘Het Leidse stadsdialect: het noordelijkste Vlaams?’. In: Joep Kruijsen & Nicoline van der Sijs (red.), Honderd jaar stadstaal, Uitgeverij Contact, Amsterdam / Antwerpen, 1999, pp. 137-161.

Cyriel Moeyaert, Woordenboek van het Frans-Vlaams (Dictionnaire du Flamand de France), bewerkt door Dick Wortel met medewerking van Frans Debrabandere, Hugo Ryckeboer, Eric Duvoskeldt en een ten geleide van F. de Tollenaere, tekeningen van Luc Ameel, Davidsfonds / Literair, Leuven, 2005