Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 34]

Zeeuwse woorden
Frans Debrabandere

Waarom Zeeuws?

De eerste vraag die we kunnen stellen, is: Waarom heten de inwoners van Zeeland Zeeuwen en niet Zeelanders, en waarom heet hun taal Zeeuws en niet Zeelands? De inwoners van Holland zijn toch ook Hollanders en hun taal heet toch Hollands? Engeland wordt ook niet bevolkt door Engelanders, maar door Engelsen, en hun taal is niet Engelands, maar Engels.

Engeland is namelijk het land van de Angelen. En aangezien Zeeland een land aan de zee is, zijn ook de bewoners ervan mensen die aan de zee wonen. Zeeuw is afgeleid van zee en niet van Zeeland. Het Middelnederlandse woord seeusch, zeeusch betekende ‘tot de zee behorend, van de zee’. Kiliaan markeerde seeuwe al als ‘vetus’, dus verouderd, voor see ‘mare’. Hij noemde er ook het bijvoeglijk naamwoord seeuwsch, seesch ‘marinus, aequoreus’ bij, d.w.z. ‘tot de zee behorend’. Hij vermeldde ook de seeuwsche boone, die Rembert Dodoens blijkbaar als boena Zelandica vertaalde. In het Woordenboek der Nederlandse Taal (XXVII, 1506) vinden we die Zeeusche boonkens al in 1554. Maar het WNT kent nog heel wat meer dingen die Zeeuws genoemd worden: Zeeuwse aardappel, Zeeuwse griet ‘appelsoort’, Zeeuwse kastanje, Zeeuwse kers, Zeeuwse pipping ‘appelvariëteit’, Zeeuwse tarwe, Zeeuwse zoete ‘appel’, Zeeuwse beschuit, Zeeuwse chocolade, Zeeuwse knoop, Zeeuwse steen, Zeeuwse taart, Zeeuwse hoed ‘inhoudsmaat’, Zeeuwse zak, Zeeuwse duit, Zeeuwse nobel, Zeeuwse rijksdaalder, Zeeuwse schelling, Zeeuwse haring, Zeeuwse mosselen, Zeeuwse oester, Zeeuws paard, Zeeuwse koorts, Zeeuwse ploeg, Zeeuws spoor. De Zeeuwse uitkijk was een aan de Zeeuwse walvisvangers toegewezen deel van Spitsbergen. Zeeuwse renten zijn ‘overvloedige opbrengst’. En een Zeeuwse maagd was een jonge vrouw die al voor het huwelijk haar maagdelijkheid verloren had.

Het is duidelijk dat Zeeuws een afleiding is van zeeuw, een oudere variant van zee. Maar hoe komt zeeuw aan die w? Het woordje zee luidde in het Oudnederlands sêo, zoals ook in het Oudsaksisch en het Oudhoogduits, in het Oudfries sê en in het Oudengels sae. Het Gotische woord was saiws. De genitief van het woord was zowel in het Oudhoogduits als in het Middelnederlands sêwes. De w in Zeeuw(s) komt dus uit de verbogen vorm, aangezien de w, die we nog zien in Gotisch saiws, voor een klinker als glijder bewaard bleef en niet gevocaliseerd werd. Zeeuw/zee is goed te vergelijken met sneeuw, dat in het West-Vlaams en veel Oost-Vlaamse dialecten nog algemeen snee is. Ook Ghijsen vermeldt in haar Woordenboek der Zeeuwse dialecten naast sneeuw eveneens snee in Zuid-Beveland, Land van Axel, Ouddorp en Breskens. In Zeeuws gelf ‘geel, geelbleek’ is de w van West-Vlaams geluw, gelw tot f verschoven; het is eveneens de verbogen vorm van Mnl. gelu ‘geel’. Zo is de familienaam DeCaluwé, eigenlijk De Caluwe, de verbogen vorm van Mnl. calu ‘kaal’. Zoals in Zeeuws gelf is de w tot f verschoven in de familienaam De Calf. Die moeten we natuurlijk onderscheiden van tCalf, want niet iedereen die Kalf heet, was kaal. Claes Pieterszoon Calff woonde in 1545 in 't Calff in Amsterdam.

Kelve Zeeuwen

Die woorden gelf, kalf brengen me bij een typisch Zeeuws woord waar ik lange tijd niet goed raad mee wist. Het gaat om het woord kelf, kellef, dat Ghijsen omschrijft als ‘schoon, zindelijk’, met o.m. het voorbeeld: 't is 'n kelf en kuus wuufje. Een verdere betekenis is ‘knap van uiterlijk, flink, gezond’, bv. 'n kelve meid van lief in keursen. Ten slotte betekent het ook ‘helemaal, totaal’, bv. ie is kelf deur zijn geld ‘zijn geld is schoon op’, kelf leeg ‘geheel leeg’, kelf op ‘helemaal op, schoon op’, de kachel is kelf uit. Naar analogie van gelf zou je kelf kunnen terugvoeren tot een hypothetisch *kelu(w). Maar zo'n woord is nergens te vinden. Het enige woord waarvan het een variant kan zijn, is kalu(w), kaal. Uit de betekenis ‘kaal, onbedekt’ moet de betekenis ‘in zuivere toestand, rein, ongerept’ zijn ontwikkeld, vandaar ‘schoon’, waaruit ‘mooi, knap’. Engels callow betekent bv. ook ‘groen, jong, onervaren’. En kelf deur zijn geld kan worden vergeleken met blut ‘zonder geld’, dat ook ‘bloot, kaal’ betekende. Semantisch levert een herleiding tot kalf ‘kaal’ geen problemen op, maar fonologisch wel. Waarom kelf met e? Homonymievrees met kalf ‘jong rund’ kan het niet zijn, want dat is in het dialect kollef, kaolef. Hoewel een variant elf van alf ongewoon lijkt, is die blijkbaar toch mogelijk, want afkelven is de Zeeuwse heterofoon van afkalven en een galderie is in het Zeeuws een gelderie.

Verzeeuwd

Een echt Zeeuws woord lijkt verzeeuwd te zijn. Toch blijkt het in Zeeland niet zo erg verspreid te zijn. Ghijsen situeert het alleen in Goeree, Middelharnis en Sommelsdijk. Het betekent ‘ontdaan, van streek’, bv. wat ziet die d'r verzeeuwd uut. Ook wel ‘lichamelijk vermoeid’, zelfs ‘verreisd’. In de Vlaamse dialecten is (was?) het woord evenwel overbekend. In het West-Vlaams vooral in de oostelijke helft (Brugge, Roeselare, Kortrijk), in Oost-Vlaanderen m.n. in Gent, het Land van Waas en het zuiden. De Vlaamse betekenis is vooral ‘moe, afgemat, niet uitgeslapen, met een kater, katterig’. Uit mijn jeugd herinner ik me het woord vooral als ‘niet uitgeslapen, katterig’. Lievevrouw-Coopman geeft in zijn Gents woordenboek het voorbeeld: Ik zou geirn een tasse Thé drinken eer ik naer huys gaen. - Zyt gy zoo verzeeuwt dan? Hij vermeldt ook in de 18de eeuw verzeeuwdheid: een stoop (brandewyn)

[p. 35]

waer goet om myn verseeuwtheyd te genesen. Daarnaast komt ook bezeeuwd voor op Zuid-Beveland, met de betekenis ‘bedorven; misselijk, ontdaan’. Het woord is vanzelfsprekend afgeleid van zee, zeeuw. Het werkwoord zeeuwen, seeuwen betekende in het Middelnederlands ‘zeewaarts koers houden’. Joos Lambrecht vertaalde in zijn Naembouck van allen natuerlicken ende ongheschuumde vlaemsche woorden uit 1562 het woord verzeeut als ‘altéré, essardé, desgousté’, d.w.z. ‘bedorven, walgend’. Het Middelnederlandse woord verseeuwt betekende nl. net als beseeuwt ‘door zeewater bedorven’ en Kiliaan omschrijft verseeuwt als ‘languens stomacho, ut mare navigantes taedulus, taedulus et fastidiosus, cui palatum novis cibis reficiendum est, salo nauseaque confectus, elucus, hesterno potu languens’, samengevat ‘walgend, zeeziek’. Kiliaan kende ook het werkwoord beseeuwen ‘nat worden door zeewater’ en beseeuwt goed ‘door zeewater bedorven waar’. De betekenisverschuiving van ‘zeeziek’ naar ‘katterig’ is heel makkelijk te begrijpen.

Bierzalm

Nee, dat is geen zalm die in bier zwemt of met bier klaargemaakt wordt. Ghijsen vermeldt het woord alleen in de uitdrukking de Lutherse bierzalm zingen en dat wordt gezegd van huilende kinderen. Een bierzalm is dus eigenlijk een bierpsalm. Volgens Johan Winkler is bierpsalm in Friesland de naam voor volksliederen die in herbergen worden gezongen. Het is dus een bierlied of drinklied. Maar waarom zalm? Omdat Nederlandse erfwoorden - woorden die rechtstreeks uit het Oudgermaans tot ons zijn gekomen - nooit met de cluster ps beginnen. De Nederlandse fonologische wetten verzetten zich tegen een woordbegin met ps, ks. En inderdaad, in het Middelnederlands al luidde dat woord salm, zalm. Joas Lambrecht in zijn Naembouck van 1562 vertaalt zalm, lied met ‘pseaulme’ en ook voor Kiliaan (1599) was een salm ‘psalmus’. Een psalterium of psalter is een boek waarin psalmen bijeenstaan en dat heette in het Middelnederlands dan ook souter of zouter. Denk aan de Souterliedekens van Willem van Zuylen van Nyevelt uit 1540. Ook het Engels heeft de ps-anlaut tot s gereduceerd, psalm wordt [sɑ:m] en psychology wordt [sai'kɔlə dʒi].

Faarbank

Een faarbank(e) is in Zeeland een weegbrug. En Ghijsen geeft er de samenstelling bij faarbankhuusje, dat ook wel beschulekot ‘basculehok’ wordt genoemd. Voor dit woord heeft dr. Jan P. Zwemer uit Serooskerke me op de goede weg gezet. Hij deelde me mee dat de kranten omstreeks 1915 even vaak van fairbanken spraken als van weegbruggen. Maar een Engels woord fairbank bestaat niet. Er is wel een familienaam Fairbank(s). En inderdaad, faarbank gaat terug op de merknaam van de Fairbanks scales ‘Fairbanks weegtoestellen’ in Kansas City (VS). En die weegtoestellen zijn vernoemd naar Thaddeus Fairbanks, die in 1830 de weegbrug uitvond.

Hulten en bulten

Ghijsen gebruikt dit woordpaar in de volgende zinnetjes: 't is aol hulten en bulten op de Nôôrweg bie sint Laurens; 't land lei mi hulten en bulten. Dat wordt ‘gezegd van een zeer ongelijk oppervlak’. Maar Ghijsen vertaalt hulten en belten met ‘laagten en hoogten’, omdat zij hulte als ‘holte’ verstaat. Nu ken ik dat woordpaar heel goed uit mijn eigen West-Vlaamse dialect. In zijn Westvlaamsch Idioticon geeft De Bo soortgelijke voorbeelden: Dat land ligt in hulten en bulten. Die straat is al hulten knulten. Een boom met hulten en bulten. De hulten en knulten afhouwen. Die pompoen is gansch hulten en knulten. Hulten en bulten is een van die talrijke rijmende woordparen met twee ongeveer synonieme woorden. Hulten zijn gewoon bulten of knulten. En een hulte is gewoon een oneffenheid, bult, knoest, iets wat uitsteekt, iets wat hoger is dan de rest. Hulte is een afleiding van Middelnederlands hul ‘heuvel’ uit Germaans hulja ‘heuvel’. We herkennen dat hul in de Oost-Vlaamse dorpsnaam Lotenhulle, d.i. Lo ten Hulle ‘bosje op de heuvel’. Daartegenover staat de Kustgermaanse of Ingweoonse, ontronde vorm hil, zoals in Engels hill ‘heuvel’ en de West-Vlaamse dorpsnaam Stalhille.

Sapsieder

Ghijsen geeft voor dat woord nog de variant sapsieper en de omkering ervan, siepsapper. Het is volgens haar woordenboek ‘gedroogde en geraspte schapenkaas’. In zijn Etymologisch Dialectwoordenboek vermeldt A.A. Weijnen sjapsieder als variant van sjapsuker als West-Noord-Brabants voor ‘groene kaas’ en hij verwijst ervoor naar H. Heestermans' Wiite nog? (1988, 17). Zij verklaren het woord als sheepcheddar, een samenstelling van sheep ‘schaap’ en de kaassoort cheddar, een pikante harde kaas uit Cheddar in Somerset. Ik geef toe dat ik eerst ook aan deze mogelijkheid heb gedacht. Maar een woord sheepcheddar blijkt helemaal niet te bestaan. Het woord staat niet in het Oxford Dictionary en ook bij Google is er geen spoor van te bekennen. Een woordenboekmaker die er wel kaas van heeft gegeten, is Grimm in zijn Deutsches Wörterbuch. Er is nl. een Zwitsers-Duits woord schabziger, voor een Zwitserse kaas uit het bezinksel van magere kaas, kaas die niet gesneden kan worden, alleen geraspt. Grimm geeft het voorbeeld: ‘Stunden derwegen da vil krautige kütreckige, graszgrüne schabziger sambt den ... Parmasaner ausz Walen, die man nicht schneiden ... sondern schaben darf’. Het woord is samengesteld uit schab, van het werkwoord schaben ‘schaven, raspen’ en Ziger, Zieger ‘soort kwark’: Middelhoogduits ziger, Retoromaans (t)šigrun, sigrun. Een volksetymologische variant is schafzieger, omdat het woord opgevat werd als een samenstelling van Schaf ‘schaap’ en Ziege ‘geit’.

De bovenstaande woorden zijn enkele voorbeelden slechts, een voorproefje van mijn Zeeuws etymologisch woordenboek, dat dit jaar zal verschijnen.