Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 26]

De Staats-Spaanse Linies in Zeeuws- en Noord-Vlaanderen
Willem van Vliet^*

De voormalige verdedigingslinies in het Nederlandse landschap hebben in de afgelopen tien jaar een opmerkelijke opmars gemaakt in het publieke en politieke bewustzijn. Door welvaart, vrije tijd en vergrijzing nam enerzijds de belangstelling voor het cultureel erfgoed in zijn algemeenheid toe. Anderzijds waren planners en ontwerpers op zoek naar principes en structuren die als leidraad voor integrale ruimtelijke planvorming konden dienen. Cultuurhistorie lijkt hiermee dezelfde gang te maken als het natuurbeleid enkele jaren eerder.

Tot dusver hebben de Nieuw Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam het beeld en de ideeënvorming gedomineerd. In hun kielzog neemt ook de belangstelling voor andere dan de voormalige waterlinies toe. Daartoe behoren onder meer de Grebbelinie, de Zuider Waterlinie, de IJssellinie, de Stelling van Den Helder, de Werken aan de Westerschelde en de Staats-Spaanse Linies in Zeeuwsen Noord-Vlaanderen. Ook de Vesting van Antwerpen vlak over de grens is hier het vermelden waard.

Zonder overdrijving kan worden gesteld dat het bezit van het westen van Noord-Vlaanderen van grote betekenis is geweest voor de beheersing van de Schelde en daarmee van de havens van Sluis, Brugge, Gent en Antwerpen. Terwijl enkele andere waterlinies in het Nederlandse landschap historisch gezien geen of slechts een marginale rol hebben gespeeld, is om het bezit van Noord-West-Vlaanderen eeuwenlang gevochten. In West-Zeeuws-Vlaanderen, de huidige gemeente Sluis, zijn herkenbare sporen te vinden van een Romeinse nederzetting, een ringwalburg, een middeleeuwse vesting, zeventiende-eeuwse vestingen, een negentiendeeeuws fort en twintigste-eeuwse bunkercomplexen.

* Willem van Vliet is beleidsmedewerker Cultuur van de gemeente Sluis.

Versterkingen aan beide kanten

Aan het einde van de zestiende eeuw vormden het huidige West-, Oost- en Zeeuws-Vlaanderen samen het graafschap Vlaanderen. Dat graafschap werd bestuurd door de Spaanse koning Filips II.

Het bestuur van de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden werd gevormd door de Staten-Generaal, waarmee het begrip ‘Staats’ in Staats-Spaanse linies duidelijk wordt.

Toen na tachtig jaar oorlog in 1648 de Vrede van Munster tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden werd getekend, werd daarin bepaald dat het noorden van Vlaanderen door Spanje nu officieel moest worden afgestaan aan de Noord-Nederlandse Republiek. Tot dat tijdstip werd een langdurige en bloedige strijd gevoerd tussen de soldaten van de opstandige gewesten en eenheden in dienst van de Spaanse Koning. De Spaanse troepen versterkten de steden en wierpen schansen op ter beveiliging van het gebied tegen de plundertochten van de Watergeuzen uit het gewest Zeeland. Op hun beurt lieten de opstandelingen grote stukken grond onder water lopen om de opmars van de Spaanse Troepen tot staan te brengen. Beurtelings legden de strijdende partijen, dikwijls tegenover elkaar, langs de talrijke waterlopen vestingen, forten en andere versterkingen aan, onderling veelal door langgerekte wallen met elkaar verbonden. Deze veroveringen, aanpassingen en heroveringen gingen ook na de Vrede van Munster door, tot en met de Spaanse Successieoorlog (1701-1714).

Het geheel van de verdedigingslinies wordt thans de Staats-Spaanse Linies genoemd.

De relicten uit deze woelige periode in Zeeuws- en Noord-Vlaanderen staan nu volop in de belangstelling. In de vestingstadjes Retranchement, Sluis, Aardenburg, Damme, Oostburg, IJzendijke, Biervliet, Axel en Hulst zijn de wallenstructuren zeer goed zichtbaar gebleven, op veel plaatsen prachtig gerestaureerd en veelal voorzien van wandelen fietspaden. In een reeks van forten en de daartussen aangelegde, soms kilometers lange wallen en (voormalige) inundatiegebieden vormen deze linies een opmerkelijke bezienswaardigheid.

Plattegrond van Staats-Vlaanderen in de 17de eeuw (Tirion, 1747)

De gemeente Sluis nam, samen met de Oost-Vlaamse gemeente Beveren als eigenares van het Fort Liefkenshoek, het initiatief tot de ontsluiting van de Staats-Spaanse Linies.

Een van de resultaten is de realisatie van Het Bolwerk, Museum voor de Staats-Spaanse Linies in het vestingstadje IJzendijke, waar de bezoeker zowel in als buiten het

[p. 27]

museum op een aangename wijze wordt geïnformeerd over de militair-strategische achtergronden van de vestingbouw, de geschiedenis van Zeeuws- en Noord-Vlaanderen, de betekenis van de linies in het landschap, de positie van Zeeuws-Vlaanderen als grensland en de personages die verbonden zijn met de geschiedenis van de linies, zoals Maurits van Nassau, Frederik Hendrik, Ambrosio Spinola, Simon Stevin en Menno van Coehoorn. De geschiedenis van Staats- en Zeeuws-Vlaanderen en die van de Staats-Spaanse Linies zijn in een groot aantal publicaties vastgelegd. Het beleid van de gemeentelijke en provinciale overheden is er, met enige trots, op gericht dit verleden te ontsluiten en toegankelijk te maken voor een breed publiek.

De Staats-Spaanse Linies in de gemeente Sluis

Tussen mei en augustus 1604 veroverde Prins Maurits (grote delen van) Zeeuws-Vlaanderen. Het bezit van Zeeuws-Vlaanderen bleek van groot strategisch belang met het oog op de beheersing van de Scheldemonding en de Vlaamse Noordzeekust, de mogelijke uitschakeling van de economisch belangrijkste stad van de Nederlanden, Antwerpen, de vorming van een Staats bruggenhoofd in Vlaanderen en een landbuffer tegen Spaanse aanvallen vanuit het zuiden.

Herdenking 400-jarige inname van IJzendijke door Prins Maurits

Voor 1604 hadden de Spanjaarden een begin gemaakt met de modernisering van de versterkingen in Noordwest-Vlaanderen. Maurits zette dat beleid, mede op advies van Simon Stevin, na zijn verovering voort. Een verdere uitbouw vond plaats onder zijn opvolgers. Er ontstond een uitgebreid stelsel van circa 100 vestingen, forten, schansen, redoutes, batterijen en waterlopen. In het westen waren ze geconcentreerd in vier linies: de Zwinlinie, de Passageulelinie, de verdedigingslinie langs het Zwarte Gat en die bij Oostburg; allemaal tussen de vestingsteden Retranchement, Sluis, Oostburg en IJzendijke. Parallelle linies ontstonden aan de andere kant van de grens. Dit dubbele stelsel heeft een grote rol gespeeld in de politieke en militaire geschiedenis van de Nederlanden. Op vele plaatsen in de stadjes en het landschap zijn de linies en versterkingen nog zichtbaar. De reeks vestingen, waterlinies, schansen en andere versterkingen is op landelijk niveau in het kader van het archeologieproject Belvédère als aandachtsgebied aangewezen. De komende jaren zal hard worden gewerkt aan het herstel of het weer zichtbaar maken van de overblijfselen van de linies in de dorpen en in het landschap. De Staats-Spaanse linies zijn, vanuit historisch oogpunt, van een veel grotere betekenis geweest dan de meer bekende Stelling van Amsterdam of de Grebbelinie.

De Vestingstad IJzendijke

Het Sluise stadje IJzendijke, onderdeel van de voormalige reeks versterkingen, speelt een centrale rol in het zichtbaar maken van de linies en de daarmee verbonden geschiedenis van de langdurige strijd om het bezit van Zeeuws-Vlaanderen., en van de cultuurhistorische waarden en kwaliteiten die in IJzendijke nog aan die periode herinneren, zoals de Waterpoortstraat, de Landpoortstraat, het Ravelijn, de Trapstraat, de Kazernestraat, de vestinggracht, de Markt en de Hervormde Kerk. Er werd dan ook besloten dat IJzendijke zoveel als dat mogelijk is, de contouren van het stadje uit de 17de eeuw dient terug te krijgen. Daarbij valt te denken aan herstel van oude bouwwerken en stratenpatronen, die ook zichtbaar gemaakt kunnen worden met moderne middelen, materialen en vormgeving.

Het stadje herbergt Het Bolwerk, Museum voor de Staats-Spaanse Linies en een reeks van bijzondere objecten.

De markt in IJzendijke, 2006

Museum Het Bolwerk is het informatiepunt over de Staats-Spaanse linies in Noord- en Zeeuws-Vlaanderen. Laagdrempelig, historisch-wetenschappelijk verantwoord en publieksvriendelijk zijn enkele van de uitgangspunten, jong en oud, streekbewoner en bezoeker zijn enkele van de doelgroepsteekwoorden.

[p. 28]

In Het Bolwerk wordt met behulp van films, kaartmateriaal, authentieke objecten en sprekende figuren, maquettes en spelmateriaal van lego en kledingstukken de wereld van de 17de eeuw beleefbaar gemaakt. Tevens wordt verwezen naar de relicten in het landschap aan beide zijden van de staatsgrens.

Stormhoed, begin 17de eeuw, uit het leger van Maurits

Plattegrond IJzendijke, 1629

In het museum is de brochure ‘Stercktenbouw, Staats-Spaanse linies en versterkingen in Noord- en Zeeuws-Vlaanderen tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648)’ verkrijgbaar. De brochure leidt de lezer(es) door het gebied van de Staats-Spaanse Linies en nodigt hem/haar uit om op diverse interessante locaties een kijkje te nemen. Ze bevat informatie over het historische verhaal, foto's en kaartmateriaal (overzichten en details).

Op de hoek van de Koninginnestraat en de Schuttersstraat bevindt zich het kunstwerk ‘Aan Tafel’. Het werk is een wandschildering met een driedimensionale uitbouw, een eettafereel waarbinnen enkele personen kunnen plaatsnemen. Voor dit doel kan in Het Bolwerk ‘kleding in stijl’ worden geleend.

De schildering is vervaardigd in een herkenbare, enigszins zwierige stijl die herinneringen oproept aan de 17de-eeuwse Nederlandse schilderkunst van onder andere Johannes Vermeer en Frans Hals. In de voorstelling zijn beelden uit de bekende schilderijen uit de Gouden Eeuw ingelast, zoals het Melkmeisje van Johannes Vermeer. De nadruk ligt vooral op de Noord-Nederlandse (lees: Hollandse) schilderkunst om het Staatse karakter van IJzendijke te benadrukken. Het tweedimensionale gedeelte is verzorgd door de kunstenaar Joost Heeren, het driedimensionale door de kunstenaar Tijl Clement. Tafel en banken zijn enigszins aflopend geconstrueerd om het perspectief te bevorderen en een zo natuurlijk mogelijke overgang van het driedimensionale naar het tweedimensionale te verkrijgen. De tafel en de banken hebben een tapse opstelling die het mogelijk maakt dat vanaf het ‘ideale punt’ alle poserenden te zien zijn, geïntegreerd in de voorstelling.

Kunstwerk ‘Aan Tafel’, Joost Heeren en Tijl Clement, IJzendijke 2006

Op de hoek van de Oranjestraat en de Boulevard is een bankje geplaatst met een plattegrond van de vesting IJzendijke uit 1740, een kaart van Hattinga in een moderne uitvoering. Op de kaart is goed te zien dat IJzendijke ooit aan zee lag en dat door het laten onderlopen van de Groote Jonkvrouwpolder een natuurlijke extra verdediging kon worden gerealiseerd. Het stadje had zelfs een kleine haven. Het was zaak een eventuele belegering zo lang mogelijk te kunnen uithouden: op de bij de kaart gevoegde Aanwysing der Letters (legenda) zijn de plaatsen aangegeven van het kruitmagazijn, de paarden, de waterput, de molen en de moestuinen.

[p. 29]

Verdedigingswerk Het Ravelijn, IJzendijke 2006

Een van de opvallendste relicten uit de 17de eeuw is het Ravelijn. Dit goed geconserveerde verdedigingswerk vormt, samen met de directe omgeving, een prachtige trekpleister van het historische stadje. Het Ravelijn is toegankelijk voor bezoekers. Vanaf de punt van het Ravelijn heeft de bezoeker een fraai uitzicht op het stadje en de omgeving.

NH Kerk, 17de eeuw, IJzendijke

Op de Markt staat het bronzen kunstwerk ‘De Prins’, bestaande uit een geharnaste Prins Maurits en zijn verovering van West Zeeuws-Vlaanderen, uitgebeeld in een uniek schaakspel.

Elk schaakstuk stelt personages uit de Zeventiende Eeuw voor en is op zichzelf al een klein kunstwerk. Bij het werk wordt een toelichting op ontstaan en betekenis gegeven. De Prins werd ontworpen en uitgevoerd door Guido Metsers.

Op instigatie van Prins Maurits werd in het vestingstadje een kerk gebouwd. Dit sobere, maar prachtige kerkje is een sieraad in IJzendijke. Het opvallendst zijn het Bätz-Witteorgel en het zeventiende-eeuwse Gezangenbord.

Met een voor Nederland uniek digitaal gidssysteem, de ‘Storyteller’, een persoonlijke digitale assistent (pda) gekoppeld aan een globaal positiesysteem (gps) wordt de bezoeker door IJzendijke geleid. Aan de hand van verhalen en beelden leert de bezoeker veel over de historie en anekdotes van IJzendijke.

De in de pda ingebrachte fragmenten worden op diverse coördinaten tijdens een wandeling op het Mauritspad geactiveerd. De Storyteller is ontwikkeld door de firma Navitell uit Hasselt. Erg leuk voor kinderen!

De documentaire ‘Forten in Getijdenstromen’ van de filmer Rens Oomens is te verkrijgen bij een groot aantal instanties, waaronder de Toeristische Diensten van Oost- en West-Vlaanderen en de VVV-Zeeuws-Vlaanderen.

De film toont de welhaast poëtische betekenis van de Staats-Spaanse Linies in het landschap van het huidige Noord- en Zeeuws-Vlaanderen.