Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

Onder rouw gheselschap
Het verhaal van Maritgen Ians, alias David Jansz Van Gorchum
Dick Wortel

Op 30 mei vertrok het schip De Cameel in dienst van de Amsterdamse Kamer van de West-Indische Compagnie uit Texel. Het was op weg naar Fort Nassau in Mouree aan de kust van Guinea. Aan boord bevonden zich zeven soldaten. Een van hen viel op door zijn mooie kleding met hangende mouwen en zijn hoed met veren. Hij had lang haar en zijn gezicht was te mooi voor een man. Hij was vriendelijk en hij noemde zich David Jansz van Gorchum.

Maritgen Jansz. werd in Gorinchem geboren en was de dochter van Ian Clements ‘vyer-roer-sloots-maker’ en Govertje Cornelis. Na een mislukt huwelijk toog zij naar Amsterdam. Na verschillende baantjes als dienstmeid en als zijdewindster, met weinig verdiensten, besloot ze mannenkleren aan te trekken omdat mannen voor hetzelfde werk beter betaald werden. Zij ging naar Utrecht ‘om een mans habijt te becomen’. Achter een kerk trok zij haar vrouwenkleren uit en mannenkleren aan, sneed het haar kort, zette een hoed op en ging naar een slaapplaats. Vanaf dat moment noemde ze zich David Iansz.

Hij ging weer de kost verdienen als zijdewinder, maar nu in Utrecht, bij iemand die Tentenier heette. Inderdaad verdiende hij beter. Al spoedig werd hij daar meesterknecht en zijn leven werd wat aangenamer. Hij sliep in het huis van een jonge weduwe, die verliefd op hem werd. De weduwe kwam 's avonds bij het bed van David zitten. Het kwam zelfs zover dat hij door de ouders van de weduwe werd uitgenodigd om over een huwelijk te praten. Hij antwoordde dat het tijdstip hem niet gelegen kwam en vertrok meteen naar Amsterdam. Daar logeerde hij in het West-Indische huys, waar ene Ian Pieters van Gent de waard was, bijgenaamd Roo Boontjes Ian. Daar sliep zij op een kamer met twee of drie andere mannen, zonder ontdekt te worden. Roo Boontjes Ian had een lange tijd gezeten in het fort Nassau aan de Afrikaanse kust. Hij raadde haar aan om ook daarnaartoe te gaan. Snel monsterde zij aan bij de West-Indische Compagnie en vertrok per schip naar Texel. Vier dagen na het uitlopen werd het schip belaagd door Duinkerker kapers en stond hij naast andere soldaten met een musket in zijn handen.

De matrozen mochten hem graag vanwege zijn bereidwilligheid om iets voor hen te doen, zoals bij het roer staan als het mooi weer was. Hij leerde snel met het kompas om te gaan. Sommige matrozen lieten hun dienst aan het roer over aan anderen voor een daalder, omdat ze zelf

[p. 6]

F. Post: het Fort Nassou te Mouree omstreeks 1645. Uit: C. Barlaeus, Nederlandsch Brazilië onder het bewind van Johan Maurits, Grave van Nassau. Den Haag: Naber, 1923

geen zin hadden om hun dienst uit te voeren. De wacht nam hij graag op zich. Om verder niet al te veel op te vallen, was hij heel goed bij de militaire oefeningen.

Uit Holland had hij een vaatje brandewijn meegenomen voor zijn gezondheid, iets wat zeelieden vaker doen. Af en toe schonk hij wat uit dat vaatje voor iemand die hem wat kon leren of dat hij iets niet hoefde te doen dat boven zijn macht was. Dit alles maakte hem geliefd onder het scheepsvolk.

Hoewel David Iansz voor iedereen onbekend was, begon zijn kameraad Gijsbert Cornelisz de Leeu het vermoeden te krijgen dat hij misschien wel met een vrouw te maken had. Omdat men op een lange reis een maat kiest aan wie men alles toevertrouwt, kon David niet anders dan, zij het goed voorbereid en op voorwaarde het stil te houden, aan De Leeu te bekennen dat hij inderdaad een vrouw was. De Leeu hield inderdaad zijn mond, maar vroeg wel of ‘sy met hem wilde converseren’. David was daarvan niet gediend en dreigde zichzelf van het leven te beroven, als hij het nog één keer vroeg. Hierdoor ontstond ‘weder een nieuwen bandt van liefde’. Zij bleven elkaar trouw. Zo gebeurde het wel eens dat David betrokken raakte bij ruzies en moest vechten. Daar was hij veel te zwak voor, maar Gijsbert knapte het karwei voor hem op en gaf zijn tegenpartij er stevig van langs.

Toen het schip aanlegde bij Mouree op de kust van Guinea, ging David Jansz samen met de andere soldaten van boord en begaf zich naar het fort Nassau. Hij gedroeg zich tijdens de tochten en de wachtdiensten naar behoren. Zijn sergeant leerde hem omgaan met het musket, maar omdat dat wapen wat te zwaar was voor David, kreeg hij een lichtere roer, waarmee hij beter uit de voeten kon. Hij werd al snel geliefd onder de soldaten, omdat hij kousebanden voor hen maakte en hun hemden herstelde. Hij kon dat zelfs veel beter dan de reguliere kleermaker van het fort.

David Iansz was ook bijzonder hulpvaardig voor de vele zieken die daar vanwege het slechte klimaat waren. Iedere achterdocht probeerde hij te voorkomen met het drinken van wijn of het kijken naar een mooie ‘swartinne’, waarmee hij zich soms afzonderde van de rest van de groep. Sommige soldaten dachten zelfs dat hij iets deed dat de eerbaarheid schaadde. Het werd hem zelfs verweten, maar hij trok zich daar niets van aan.

Soms ging hij met zijn maten mee om met ze te zwemmen in een riviertje. Hij zei dan dat hij niet kon zwemmen en hield altijd zijn hemd aan. En ging niet verder dan tot zijn knieën in het water.

Twee maanden later kreeg hij, zoals zo veel van zijn maten, de ‘Landt-sieckte’ en werd ernstig ziek. Gijsbert

[p. 7]

de Leeu paste heel goed op hem. Hij werd echter steeds zieker en werd daarom overgeplaatst van de slaapzaal naar de ziekenzaal. Door zijn langdurige ziekte werd zijn hemd vuil, maar hij kon zich niet verschonen omdat er veel mensen in de zaal lagen en ook omdat 's nachts het licht bleef branden. Wel drie of vier keer per nacht probeerde hij een schoon hemd over het hoofd te schieten, maar dat lukte niet omdat hij erg zwak was en steeds achterover viel.

Een paar dagen later kwamen enkele soldaten op bezoek en zagen dat het hemd van David erg vuil was. Zij lieten een schoon hemd brengen. Zij trokken het vuile hemd uit en toen ‘vertoondeden haer hare Borsten’. De maats waren zeer verwonderd ‘vindende een Jonghe-Dochter buyten alle gissinge in haer gheselschap’.

Ze was ontdekt en viel flauw. Er ontstond onmiddellijk een hevig rumoer op het fort. Generaal Adriaen Cornelisz werd op de hoogte gesteld van het feit dat David Iansz een vrouw was. De generaal schrok hevig van deze ongehoorde tijding en nam als ‘beminder van d'eerbaerheydt’ meteen enkele maatregelen. Hij liet haar zo snel mogelijk afzonderen van de mannen. Op 1 september werd zij naar een aparte zaal overgebracht. De generaal en zijn Raad brachten haar een bezoek, waarbij zij zich diep schaamde. De generaal vroeg haar hoe dat allemaal zo gekomen was. Zij smeekte hem het haar niet kwalijk te nemen. Zij had het gedaan om meer en beter te verdienen. Zij vertelde hem dat haar echte naam Maritgen Ians was.

De generaal zorgde ervoor dat er snel vrouwenkleren werden gebracht. Hoewel zij nog twee of drie keer door een hevige koorts werd getroffen, genas zij voorspoedig van haar ziekte, door een goede verzorging. Zij kreeg haar kleur en haar blozend gezicht weer terug.

De generaal liet haar ‘redelijcker wijse op-proncken’, zodat er iemand misschien zin in haar zou kunnen krijgen en haar wilde trouwen, omdat zij niet graag weer terug naar Holland wilde. Een jongedochter daar alleen, tussen zoveel mannen, vond de generaal niet goed. Hij schonk haar een gouden ketting en nog wat fraaie dingen om ‘beter begeert te zijn’. Ook kreeg zij nog mooie kleding en inderdaad daagden er enkele vrijers op. De besten mochten voor haar bed verschijnen en met haar spreken. De generaal hoopte dat er wat liefde zou ontstaan.

Al spoedig had de fiscaal Iacques le Fievre de beste kaarten. Hij was een jongeman van 35 jaar oud en had gereisd door Spanje en Italië. Hij mocht haar uiteindelijk ten huwelijk vragen en Maritgen stemde daarmee in. De generaal die over het huwelijksaanzoek moest beslissen, vond dat geen slecht idee en gaf zijn toestemming. De verloving was op 15 oktober. Op zondag 29 oktober werd het huwelijk voltrokken door Iohannes Mercator, een ziekenbezoeker, ten overstaan van de generaal en in aanwezigheid van diens Raad. Commiezen, schippers, soldaten en bootsgezellen wilden allemaal dit bijzondere huwelijk meemaken. Het huwelijksfeest duurde drie dagen.

Het huwelijk duurde niet lang. Op 18 december van hetzelfde jaar overleed de fiscaal. De generaal gaf haar toestemming om weer terug te reizen naar Holland en in januari 1629 vertrok zij van het kasteel Nassau en zij arriveerde eind juni in Holland met de schepen De blaeuwe Leeuw en De Hope.

Zij reisde door naar Rotterdam. Daar trouwde zij met een sergeant, met wie zij was overgekomen. In Dordrecht nam hij dienst en vertrok als luitenant naar Pernambuco. Zij volgde hem in 1631 met het schip De Oraenjen-boom. In de tweede nacht na het vertrek uit Dordrecht strandde het schip voor Calais, waar zij met meer dan honderd andere mensen verdronk.

Het West-Indische Huis te Amsterdam, het pakhuis van de West-Indische Compagnie (tekening van L.W.R. Wenckebach, 1907)

Bronnen:

Joh. van Bevervvyck, Van de Wtnementheyt des Vrovwelicken Geslachts. Tot Dordrecht, Voor Jasper Gorrisz. Boeckverkooper, wonende by de Wijnbrug in de Griffioen, 1639.

Nicolaes à Wassenaer, Het seventiende Ghedeelt of 'tVervolch van het Historisch Verhael aller gedenckwaerdiger geschiedeniss, die in Europa, als Duytsland, Vranckryck [...] en Nederlandt [...] van Aprili deses jaers 1629 tot Octobri voorghevallen sijn. 't Amstelredam Bij Jan Jansz inde Pas-kaart, 1630.

Om verder te lezen:

Rudolf Dekker en Lotte van de Pol, Vrouwen in mannenkleren. De geschiedenis van een tegendraadse traditie. Europa 1500-1800. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1989.