Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 12]

Taal
De poëzie van het Nederlands
Aart van Zoest

In de jaren tachtig van de vorige eeuw heb ik neerlandistiek gedoceerd aan de Sorbonne-Paris IV. Het waren mooie tijden. Niet alleen vanwege de prestigieuze onderwijsplek: in een hoek van het Grand Palais, met de Seine voor de deur, de Dôme des Invalides in de verte, de Champs Elysées om de hoek. Vooral vanwege de geestdrift van de Franse studenten die het Nederlands binnen de Faculté des Langues Germaniques als bijvak hadden gekozen en die allemaal Nederland een ‘echt land voor jongeren’ vonden en het Nederlands een taal die bij die kwalificatie goed paste. Zij zetten hun enthousiasme om in toewijding, studeerden goed en stapten op een dag in een bus om in Amsterdam naar de schilderijen van Rembrandt en Van Gogh te gaan kijken, en vooral om hun verworven kennis van het Nederlands in de praktijk te gaan oefenen.

Hun reis is geen teleurstelling geworden, maar leverde wel voor allen een bepaald soort tegenvallende ervaring op. Zodra ze zich in het Nederlands tot een Nederlander wendden, kregen ze antwoord in het Engels. Arme Franse neerlandici in spe. De gelegenheid om hun Nederlands te oefenen werd ze door Nederlandse leeftijdgenoten niet geboden. Erger nog: ze werden heel dikwijls geconfronteerd met de voor hen buitengewoon deprimerende vraag: ‘Hoe kom je er in hemelsnaam bij om Nederlands te willen leren?’

U kunt zich mijn treurnis wel voorstellen, toen ze me hun reisverhalen vertelden. Heel anders is het me later vergaan, toen ik hetzelfde werk ook in Indonesië te doen kreeg, aan de Universitas Indonesia. Enerzijds was het voor de studenten een aangename bijkomstigheid dat er in de eigen taal, het Indonesisch, woorden zijn waarvan ze tijdens hun studie ontdekten dat die uit het Nederlands komen. Een rok is in het Indonesisch rok. Als je maagpijn hebt, dan heb je maag. Zoek je een uitlaat voor je auto, dan kijk je waar het woord knalpot staat. En wanneer je een kledingstuk wilt laten vermaken, dan kun je terecht bij het ambachtelijke bedrijfje waar het uitnodigende opschrift Vermaak is aangebracht.

Anderzijds waren er onder die jonge Indonesische neerlandici wel, die af en toe thuis nog Nederlands te horen kregen, bijvoorbeeld als vader of moeder ontstemd was, of vooral ook als opa of oma van vroeger vertelden. Er is op de wereld een plek waar mensen zijn, oude mensen vooral, die Nederlands de mooiste taal van de wereld vinden, die het heerlijk vinden om het te horen en die ervan genieten wanneer ze de gelegenheid krijgen om het weer eens te spreken. Dat is wel andere koek dan de akelige weggooierigheid over eigen taal, waarmee ik binnen onze landsgrenzen zo regelmatig ben geconfronteerd en die mij altijd zo tegen de borst stuit. Maar dit kan lijken op negativisme. En ik ben niet graag negatief. Ik wil argumenten aandragen vóór de schoonheid en originaliteit van de Nederlandse taal.

Er zijn te veel argumenten om ze allemaal op te noemen en ik ben zeker ook niet in staat om ze allemaal te noemen. Daarom heb ik ervoor gekozen om het te hebben over de poëtische aspecten van onze taal. Met opzet uiteraard. Je hoort wel eens van die boutades: Nederlands zou meer lijken op een keelziekte, zoiets. Anderzijds zijn er toch ook veel mensen die wel weten dat Nederland en Vlaanderen zeer grote dichters hebben voortgebracht.

Ik weet niet of er genoeg mensen beseffen dat er in het Nederlands veel poëzie is buiten de poëzie, in de spreektaal, de volkswijsheden, in kinderversjes, in reclame ook, een soort poëzie die dikwijls van zodanige aard is dat we kunnen zeggen: een dergelijk taalverschijnsel bestaat alleen maar in het Nederlands.

Morfologische potentie

We weten dat Italianen de superlativus absolutus zo mooi met een achtervoegsel kunnen uitdrukken. Een mooi meisje is bella. Maar als ze heel erg mooi is heeft ze recht op bellissima. Ook het Frans heeft die mogelijkheid: ce monsieur est richissime.

Het Frans kan het ook nog met een voorvoegsel doen. Ce monsieur est archiriche. Er zijn nog wel een paar andere voorvoegsel: ultra, super, hyper. Maar het assortiment voor- en achtervoegsels waaruit de Italianen en Fransen kunnen kiezen, is toch vrij beperkt.

En wij, in het Nederlands, hoe doen wij het? Wij doen het met voorvoegsels. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) noemt de voorvoegsels aarts (conservatief), hyper (gevoelig), oer (degelijk) super (chic), ultra (geheim) en ook door (nat), in (droevig), over (beleefd). Dat biedt al een flinke keuze. Het aardige is dat die keuze toch aan regels gebonden is die we allemaal wel kennen. Bij hyper mag slank, intelligent, correct, nerveus, modern. Maar voor adjectieven als sterk, gezellig, oud, vervelend plaatsen we liever het voorvoegsel oer.

Dit is lang niet alles. Op het punt van die absolute superla-

[p. 13]

tieven is het Nederlands buitengewoon creatief. De Nederlandse vindingrijkheid om adequate voorvoegsels te vinden lijkt onuitputtelijk. Zo onuitputtelijk dat zelfs die oerdegelijke ANS het allemaal niet noemen kan. Er gaat bijna geen dag voorbij of ik hoor op straat wel weer een nieuwe combinatie. Het is stikdonker, pikdonker, aardedonker. Hij was ladderzat, strontzat, apetrots, stinkjaloers, poepiebruin, beresterk. Het schot op doel was loeihard, snoeihard, maar de onderhandelaar was keihard, net als het brood van vorige week.

Is dat poëtisch? Ja. De poëzie in een taal hangt samen met de creatieve potentie van die taal. We denken bij poëzie natuurlijk aan dichters. Inderdaad zijn zij het die de mogelijkheden van de taal exploiteren en die daarbij gebruikmaken van hun individuele talent. Maar de taal is hun materiaal en dat materiaal is van alle taalgebruikers, degenen die enerzijds hun inbreng leveren en anderzijds uiteindelijk in poëzie ook een herkenning beleven van het plezier, de vreugde die taal ons bezorgen kan. Poëzie is te vinden op straat, in de tram, in kantines, in de keuken. En juist door dat concrete, dat tastbare, krijg je al die regionale varianten die samen de taal iets regenboogachtigs geven.

Ritmiek

Niet alleen de melodische kwaliteiten van het Nederlands zorgen voor poëtische momenten, ook de ritmische kracht van onze taal maakt die voor poëzie uitermate geschikt. Veel van onze Nederlandstalige poëzie laat zich goed onthouden door de slagkracht van de jambe. Iedereen denkt daarbij waarschijnlijk aan Vondels jamben aan het begin van zijn Gijsbrecht van Aemstel:

Het hemelse gerecht heeft zich te langen leste
Erbarremt over mij en mijn benauwde veste.

In zijn Lexicon der poëzie_heeft C. Buddingh' gesteld: ‘De jambe is de meest gebruikte versvoet in onze dichtkunst, omdat hij het sterkst in onze spreektaal verankerd ligt; gewone zinnen als “Wij gaan vanavond naar de bioscoop” of “Ik moet nog even sigaretten halen” zijn vijfvoetige jamben.’

Maar ja, als hij over de trochee komt te spreken, zegt Buddingh' ook dat die, evenals de jambe, sterk in onze spreektaal verankerd ligt. En hij komt dan aan met zinnen als ‘Kunt u mij ook aan een vuurtje helpen?’ en ‘Zal ik u eens zeggen wat u doen moet?’ Het zou kunnen lijken dat dit nog vrij discutabel is. Er is een voorbeeld dat misschien overtuigender is dan elk ander.

Heerlijk, helder...

Twee trocheeën die het voordeel hebben ook nog te allitereren. En die gevolgd worden door een alweer allitererende dactylus: Heineken. Heerlijk helder Heineken. Het zal niemand verbazen dat deze poëtische reclamezin is ontworpen door een dichter: Martin Veltman. Dat hij zijn dichterstalent ook buiten zijn zolderkamertje te gelde wist te maken, verklaart dat hij tijdens zijn leven niet op een zolderkamertje hoefde te wonen.

Alliteratie heeft een groot mnemotechnisch vermogen: als woorden op een rijtje met dezelfde medeklinker beginnen, zijn ze veel gemakkelijker bij elkaar, als eenheid, te onthouden dan woorden met verschillende beginmedeklinkers. Leentje leerde Lotje lopen. Dat krijgen we nooit meer uit ons hoofd. Marietje leerde Herman-Pieter borduren, dat zou wat sneller uit het geheugen wegglijden.

M. Vasalis

Ritmiek lijkt wel onbeperkte mogelijkheden te bieden. Ik moet daar dikwijls aan denken bij een van de eenvoudigste en mooiste Nederlandse versregels, namelijk de eerste uit het gedicht van dichteres Vasalis, De Afsluitdijk.

De bus rijdt als een kamer door de nacht,
...

Hier hebben we in principe met drie anapesten te doen. Maar het klopt niet helemaal, want de toonloze lettergreep in het enige tweelettergrepenwoord in dit vers (kamer) verstoort de strenge lettergrepentellerij. Gelukkig maar, want ritme is voelbare regelmaat zonder Systemzwang. Als het alleen maar regelmaat zou zijn, dan was het geen ritme meer, maar dreun. Voor nog meer verwarring zorgt het nabuurschap van de woorden bus en rijdt. Het is niet moeilijk om de bus samen als een jambe te beschouwen, maar ja dan vult rijdt in zijn eentje een hele versvoet. Maar dan geeft dat woord de eindeloosheid van die bustocht goed weer. Het oprekken van de klinker brengt, op een onbewust niveau, de uitgestrektheid van de dijk bij ons binnen.

[p. 14]

En die hobbel in het ritme, als we de eerste anapest openbreken en laten hikken na de bus? Die is nog prachtiger. Zo'n hobbel geeft immers dat merkwaardige verschijnsel weer, dat we van lange busreizen kennen. We horen onder ons het eentonige geluid van de banden over het beton. Soms klinkt accentuering, wanneer de wielen rollen over naden in de weg.

De bus rijdt als een kamer door de nacht,
de weg is recht, de dijk is eindeloos,
links ligt de zee, getemd maar rusteloos,
wij kijken uit, een kleine maan schijnt zacht.

Vóór mij de jonge pas-geschoren nekken
van twee matrozen, die bedwongen gapen
en later, na een kort en lenig rekken,
onschuldig op elkanders schouder slapen.

Dan zie ik plots, als waar 't een droom, in 't glas
ijl en doorzichtig aan de onze vastgeklonken,
soms duidelijk als wij, dan weer in zee verdronken
de geest van deze bus; het gras
snijdt dwars door de matrozen heen.
Daar zie ik ook mezelf. Alleen
mijn hoofd deint boven het watervlak,
beweegt de mond als sprak
het, een verbaasde zeemeermin.
Er is geen einde en geen begin
aan deze tocht, geen toekomst, geen verleden,
alleen dit wonderlijk gespleten lange heden.

Het vrij strakke ritme van het begin wordt onderbroken in de tweede strofe. Daar begint de evocatie van een mystieke ervaring. De weerspiegeling van de bus in het glas van de ramen wordt de geest van deze bus. De tijd wordt opgeheven. Er is geen eind en geen begin aan deze tocht, geen toekomst, geen verleden, alleen dit wonderlijk gespleten lange heden.

Daarna keren we terug naar de werkelijkheid, de matrozen, precies en liefderijk gekarakteriseerd.

Klankrijkdom

Dit unieke gedicht is heel typisch Nederlands. Het illustreert de gevarieerde klankrijkdom van onze taal.

In de woorden bus en rijdt vinden we de u en de ij, die weinig talen in hun fonetische spectrum te bieden hebben en die dan ook nogal eens uitspraakproblemen opleveren voor buitenlanders die Nederlands willen leren. Het is niet buus en het is niet boes, bus moet het zijn. Ook de ij - hij hoort erbij, die ij, maar om die klank goed te produceren moet de mond in een stand die buiten de lage landen bij de zee weinig voorkomt.

En juist die ij-klank weeft zich door de eerste verzen van dit gedicht: de bus rijdt, de dijk is eindeloos, wij kijken uit, een kleine maan schijnt zacht. Ook daarna verschijnt de ij nog, zij het minder frequent: ijl, wij, snijdt, mijn hoofd deint, eind, om daarna helemaal uit het gedicht te verdwijnen.

Dat is geheime innerlijke assonantie. Van een klank, even typisch Nederlands is als die dijk tussen Noord-Holland en Friesland.

Op zulke klanken zingt het Nederlands, in proza en poëzie. Meer daarover een volgende keer.