Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 9]

Taal
Bij de veertiende editie van de ‘Dikke van Dale’
Het enige echte en meest gelezen monument van de Nederlandse taal
Rob van der Hilst

De sfeer in de foyer van de kleine zaal van het Amsterdamse Concertgebouw was in één woord stemmig. Niet uitgelaten, maar heel gewoon, stemmig. Hoewel stemmigheid wel het laatste is waar plaats voor lijkt te zijn in de massacultuur waaraan wij onderhevig zijn.

De vertegenwoordigers van uitgeverij Van Dale Lexicografie bv, die de uitgenodigde pers bij de ingang persoonlijk welkom heetten, stonden er op hun paasbest bij. De hapjes waren goed tot zeer goed zelfs, de drankjes lekker. Op een gegeven moment zelfs veel te lekker, maar dit is berouw na zonde. En de gesprekken - babbeltjes eigenlijk - waren niet anders dan geanimeerd. Van onderhuidse haat en nijd die boekpresentaties, in of net buiten de Amsterdamse grachtengordel, wel eens plegen te ontsieren was ab-so-luut geen sprake. Er viel geen vroegdronken, of nog nét niet vroegdronken schrijver te bekennen.

Ik voelde, nee alle gasten voelden dat hier iets Heel Bijzonders stond te gebeuren. Want het was niet zomaar een boekpresentatie, het betrof de presentatie van Het Boek.

Zelfs de fijnbesnaarde lezer zou thans in verwarring kunnen raken: ik heb het niet over de bijbel alias Het Boek, waarvan de nieuwste vertaling van het Nederlands Bijbel Genootschap recent door ettelijk duizenden lezers werd uitverkoren voor de NS-Publieksprijs 2005, maar over de Dikke van Dale. Heiligen, profeten en het overige personeel van Onze Lieve Heer zullen dus wel een feestje hebben gebrouwen op die welbekende Plek daarboven, als u begrijpt wat ik bedoel. Wij op aarde hadden in oktober óns feestje vanwege óns Boek.

Want ‘Van Dale - groot woordenboek van de Nederlandse taal’ - of concreter de 14de editie ervan - werd op 17 oktober 2005 officieel ontdaan van zijn verpakkingscellofaan.

Ik hóud van boekpresentaties. Je hoort dan nog eens wat, hapt en nipt het nodige achteloos weg, je babbelt je een vierkant in het rond, over koetjes en al of niet verdronken kalfjes, en ook zie je nog wel eens wat. Bijvoorbeeld welke ambitieuze auteurs (m/v) er nu weer rond welke acquisitiebegerige uitgevers, met en zonder zakjapanners toegerust, staan te draaien. Daarom pleegt een beschrijvend en beoordelend mens als ik al vrij gauw in Amsterdam terecht te komen. Met een zekere graagte zowaar, want vanuit de stad waar ik woon, betekent een uitje-Amsterdam altijd pret. Amsterdam is een soort cultureel Artis voor me (de naam van de dierentuin aldaar), maar met dit verschil dat de meeste objecten van mijn aandacht er loslopen, zomaar. Potentiële aandachtobjecten in Artis daarentegen zitten achter tralies, water en glas. Een klein maar betekenisvol verschil.

Gelukkig bestaan er ook overeenkomsten tussen beide Amsterdamse groepen: leeuwen, tijgers en schrijvers worden in Amsterdam regelmatig publiekelijk gevoederd en gedrenkt. Met de laatste categorie gebeurde dat, zeer ruimhartig, tijdens de Van Dale-presentatie in het Concertgebouw. Vertegenwoordigers ervan waren onder meer de senioren Harry Mulisch (mét het bekende delicate pijpje) en Hugo Brandt Corstius alias Piet Grijs, Maaike Helder, Victor Baarn, Dolf Cohen et cetera. Een mens kan aan het bijeenhouden van zoveel penpersonages al een hele dagtaak hebben. Vooral in het hoofd, vrees ik.

Johan Hendrik van Dale als beginnend onderwijzer

Wie aanvankelijk een vreemde eend in de bijt in de Concertgebouwfoyer leek te zijn, maar zich later als de centrale gast van de gehele bijeenkomst bleek te ontpoppen, was Jan Mulder. De oud-profvoetballer uit Groningen, vaste stukjesschrijver van het Nederlandse dagblad De Volkskrant en zoals dit zo mooi heet, een Bekende Nederlander. Hij zou op het podium van de kleine zaal een taalriedel gaan weggeven over de nieuwe Van Dale.

Grappige man, die Mulder: in geschrifte en voor de microfoon uit hij zich voornamelijk in en vanuit voetbalsporttermen. Dat is inhoudelijk gezien blijkbaar zijn centrale, vermoedelijk zelfs enige taalreferentiepunt. Dit laatste komt regelmatig en dan nog zeer pijnlijk aan het licht tijdens afleveringen van het praatshowprogramma ‘Barend & Van

[p. 10]

Dorp’ - dit is televisievermaak onder andere op basis van journalistieke technieken en verschijningsvormen - van de Nederlandse commerciële zender Talpa. Want indien Mulder zijn gedachten of nog beter zijn gevoelens - de onderbuik aldaar is favoriet - over deze of gene en dit of dat onder woorden wil brengen, dan komt hij vaak niet uit zijn woorden.

Hij beschikt inmiddels wel over een zekere woordenschat - alles valt aan te leren en op te pikken - maar niet, of in zeer onvoldoende mate, over een geïncarneerd taalvermogen van volwassen omvang. Bij Mulder moet ooit de roep van de voetbal sterker zijn geweest dan die van de school, moet u maar denken.

Mulder begint in zulke onmachtige gevallen dan uit te vallen in de meest grove bewoordingen. Het is een mengeling van taalonmacht, van het verbloemen ervan en vermoedelijk ook van schaamte daarover. Zo betitelde hij eens de saaiste Minister-President van de gehele Nederlandse geschiedenis - inderdaad Jan-Peter Balkenende - als ‘een crimineel’. Dit lijkt onschuldig, maar is het niet. Karaktermoord is óók moord, zoals wij sinds Pim Fortuyn weten.

Overigens, de opmerking van de Belgische minister van buitenlandse zaken Karel De Gucht, waarin hij premier Balkenende met de jongensboekfiguur Harry Potter vergeleek - waarover in Nederland prompt ophef ontstond - heeft meer waars in zich dan de rondborstige Vlaming besefte. Balkenende namelijk betitelde er zichzelf eens mee in een vrolijk jongeren-tv-programma.

Hoe dan ook: de tv-firma Talpa lust wel pap van tv-programma's als ‘Barend & Van Dorp’. Want hoe meer opwinding er op deze manier op het beeldscherm geëtaleerd wordt, en de Nederlandse huiskamers ingeslingerd, des te meer Verhaal-van-de-Dag-effecten dit in de samenleving creëert. En daarmee wordt de nieuwsgierigheid naar zo'n tv-programma verhoogd, meer kijkers gaan erop afstemmen, kijkcijfers schieten omhoog, de prijs van advertentieseconden wordt opgeschroefd en de winst van het bedrijf neemt schielijk toe. Kassa dus! Maar als er - leve de mediasamenleving met daarin de grote platmaker televisie - een significante bron van vergroving van de omgangsvormen in het openbare leven valt aan te wijzen, dan is Jan Mulder daarvoor een buitengewoon geschikte kandidaat.

Veertien

De veertiende editie van Van Dale - die liefkozend wel van de bijvoeglijke naamwoorden ‘Grote’ of ‘Dikke’ pleegt te worden voorzien - ligt dus voor ons, of reëler: stáát voor ons, want de uitgave behelst drie dikke boekdelen + een doos van dunner formaat met daarin een cd-rom met daarop onder meer het gehele woordenboek in digitale versie. Dit alles is in een fraai uitgevoerde, dikke kartonnen houder gestoken.

De uitgever heeft zonder meer eer ingelegd met deze uitgave. Als verschijningsvorm kan het door een ringetje worden gehaald. Er is ZORG (met hoofdletters) aan besteed en dat zal zonder meer van invloed zijn op de gebruikers ervan. Immers ‘dragers van informatie’ - een wel erg droge definitie van boeken - zijn immers de ‘poort’ tot de tekstuele informatie zelf. En niets prikkelt een informatiebegerig mens zo sterk en zo positief als wanneer er een ‘fraaie omgeving’ is van waaruit alles valt te plukken. Het laatste geldt ook voor de typografische kwaliteiten van de uitgave die zonder meer ‘top’ zijn.

Wat de inhoud betreft - kern van zowel de nieuwe Van Dale als van dit stukje - vallen er zeker ook kritische kanttekeningen te maken. Allereerst over de ‘frequentie’ waarmee Van Dale's woordenboek in weer nieuwe edities pleegt te verschijnen. De 13de editie verscheen namelijk in 1999 en de editie daarvoor in 1992. Objectief gezien valt hieruit te destilleren dat de Nederlandse taal zich in de afgelopen zestien jaar zo rap heeft ontwikkeld dat herzieningen onontkoombaar waren. Subjectief bekeken valt niet aan de indruk te ontkomen dat het vooral een kwestie van marketing was richting Nederlandse taalgemeenschap, waardoor er in betrekkelijk korte tijd opnieuw Dikke van Dale's op de markt verschenen. Die prompt gretig aftrek vonden.

Dit komt dicht in de buurt

Borstbeeld van Johan Hendrik van Dale in Sluis

van het Probleem waarmee een jonge gloeilampenfabriek uit zuidelijk Nederland ooit te kampen heeft gehad: de eerste generatie gloeilampen die het afleverde, bleek wel van zo'n duurzame kwaliteit te zijn - de krengen waren gewoon niet kapot te krijgen -

[p. 11]

dat daardoor de fabricage en dus de omzet en winst van de gehele onderneming in het gedrang dreigden te komen. Oplossing van het probleem? In de lampen werden voortaan mínder duurzame materialen verwerkt. Ze raakten toen, voor het eerst eigenlijk, na een bepaalde gebruikstijd op.

En zo werd Philips gloeilampenfabriek uit Eindhoven dus PHILIPS, een wereldmerk op elektronicagebied.

Al mag het bij de Van Dale om ‘slechts’ een woordenboek gaan, het is wel de Nederlandse taal - ons aller moerstaal zogezegd - waar het om gaat. En dat telt in een wereld met vervagende en wegvallende grenzen. Onder andere door de Europese eenwording, ‘Schengen’, ‘global village’ en internet. Bovendien is de positie van het Nederlands in Vlaanderen in veel opzichten heel anders - het verkeert permanent in een competitieverband met het Waals-Frans van Wallonië en het Duits (de derde officiële taal van België) uit de Belgische oostgrens, dat vooral op economisch gebied wordt uitgevochten: het koesteren ervan is van een heel andere, historisch gegroeide orde dan in Nederland het geval was en is. Bovendien, de reputatie van Van Dale's woordenboek van de Nederlandse taal was en is ij-zer-sterk, waardoor er sprake kon, kan en zal blijven zijn van een, zoals dat heet, ‘vriendelijke afzetmarkt’.

Uitgeverij Van Dale's Lexicografie - die inmiddels een hele waaier van Nederlandse taalboeken heeft uitgebracht (zie www.vandale.nl) - ziet niet zozeer brood in het regelmatig uitbrengen van wéér een nieuwe Van Dale. Maar de firma móet het brood op de plank blijven verdienen om een heel professioneel redactie- en productieapparaat in stand te kunnen houden. In oude tijden hobbelde de vorming van nieuwe edities voornamelijk door studeerkamers van vriendelijke, welwillende taalgeleerden in Nederland en Vlaanderen, lieden die meestal na lange tijd weer een manuscript pleegden af te scheiden.

Nu is voor elke nieuwe Van Dale tempo en ritme geboden, wat natuurlijk alle daarmee samenhangende gevaren herbergt, zoals grofmazigheid in het selectieproces van nieuwe en van reeds gepubliceerde woorden.

Doordat grote sociale veranderingen in Nederlandssprekende samenlevingen plaatsvinden, zal de behoefte aan een regelmatig geactualiseerd betekenissenwoordenboek, zoals Van Dale dat is, blijvend zijn. Niet alleen daar waar het ‘Hollands-Nederlands’ wordt gesproken (het overgrote deel van het Koninkrijk der Nederlanden), het ‘Vlaams-Nederlands’ (in de noordelijke en westelijke kant van het Koninkrijk België en in het topje van de Republiek Frankrijk) en het ‘Afrikaans’ (in de Republiek Zuid-Afrika). Maar ook, denk ik, waar het Surinaams-Nederlands opklinkt, dat nog maar heel recent (officieel) tot de Nederlandse taalfamilie is gaan behoren (het wordt in de Republiek Suriname en in delen van onder andere Amsterdam gesproken).

Overigens, het behoeft mijns inziens niet echt lang te duren om het ‘Platduits’ (lijkt op het Gronings) dat langs de gehele Waddenkust van Dollard tot in Denemarken wordt gesproken, tot de Nederlandse taalfamilie toe te laten. Dat geldt wellicht ook nog voor het type Nederlands dat, zelfs nu nog, in het Rijnland wordt gesproken, maar dat sinds de Pruisische overheersing in de 19de eeuw danig verkruimeld is geraakt. Sic transit gloria mundi.

In de nieuwe Van Dale zijn maar liefst 9000 nieuwe Nederlandse woorden opgenomen: geen wonder, want wekelijks worden er gemiddeld ruim dertig nieuwe woorden ‘uitgevonden’. Wat te denken van juwelen als ‘biechtstoelprocedure’, ‘ietsisme’, ‘draaideurcrimineel’ en ‘wipkip’. In feite zijn deze neologismen samenstellingen van bestaande woorden of delen ervan. Maar doeltreffend (en geestig) zijn ze zeker. Ook ‘oude’ woorden die nog wel in het collectieve taalveld zweefden, maar nog niet eerder Van Dale bereikten, duiken in de 14de editie voor het eerst op: ‘trekdrop’ bijvoorbeeld en ‘badeend’.

Maar waarom zijn woorden als ‘calcopianeren’ en ‘welluig’ niet in de nieuwe Van Dale terecht gekomen?

Hoe woorden voor een nieuwe Van Dale geselecteerd zijn? Door de woordenschat van de laatste editie te meten aan het actuele taalgebruik (dus napluizen geblazen van onder andere kranten en tijdschriften) en nieuwe te ontdekken in dezelfde en in andere media.

In de 14de editie van Van Dale komen ook woorden en begrippen voor uit de multiculturele samenleving en uit de internetwereld. In minder mate geldt dit voor de jongerentaal, want als ergens nieuwe woorden en uitdrukkingen werkelijk als paddestoelen uit de grond schieten, om niet zelden even snel te verdwijnen, dan is het wel daar.

Hoezeer de ‘Grote’ of ‘Dikke’ Van Dale wel aan het hart van Nederlandssprekenden is gebakken, daarvan getuigt de lekker pesterige website www.SchanDale.nl. Het is een soort controlegroep van Boze Lezers en Taalkundigen richting de redactie van het woordenboek.

De vlammende ernst die er van hun site af komt, lijkt (schrijf ik voorzichtig) meestal wel hout te snijden. In elk geval houdt het de samenstellers van het woordenboek scherp - en daarmee de kwaliteit van wat wel als het enige monument van de Nederlandse taal in ieders kamer kan staan en ook behoort te staan: Van Dale's woordenboek van de Nederlandse taal - veertiende editie.

PS

Nooit gehoord van ‘calcopianeren’ en ‘welluig’? Dat klopt, want ze zijn ter plekke tijdens het typen van dit stukje bedacht en in de tekst aangebracht. Beide horen gek genoeg wel thuis bij het woord ‘epibreren’. Een bestaand woord dat dus ook in de nieuwe Van Dale voorkomt. Lees-ze (aldaar).