Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

Hoe privé is privaat?
Siegfried Theissen

In de grote Van Dale vind je maar twee doubletten: privéles/privaatles en privé-onderwijs/privaatonderwijs.¹ Voor de rest lijkt de verdeling tussen privé en privaat duidelijk: het is privaatcollege, -docent en -recht² (de samenstellingen met privaat- in de betekenis van wc laat ik hier buiten beschouwing), maar privé-aangelegenheid, -adres, -auto, -bezoek, -detective, -druk, -gesprek, -huis, -kantoor, -kliniek, -kwestie, -leven, -persoon, -rekening, -sector, -sfeer, -vermogen, -vliegbedrijf, -vliegtuig, -zaak.

In het WNT staat: ‘de verbindingen met privaat met een znw. moeten in het algemeen als germanismen³ beschouwd worden [...] enkele, als privaatdocent, privaatles en privaatrecht [...] zijn echter geheel ingeburgerd. Daarnaast vermeldt het WNT nog privaatbelang, -bezit, -bibliotheek, -code, -disconto, -doop, -eigendom, -onderwijs, -persoon, -verkeer en -zaak. Op één uitzondering na zijn er geen voorbeelden van vóór de 19de eeuw aangetroffen. Over samenstellingen van privé met een znw. zegt het WNT dat die alleen maar als koppeling geschreven worden omdat het bnw. onverbuigbaar is. Als voorbeelden vind je privé-boek, -gebruik, -geschiedenis, -goed, -kantoor, -leven, -rekening, -schuld, -secretaris en -vermogen. Behalve privé-rekening, dat van het eind van de 18de eeuw dateert, zijn die samenstellingen pas in de 20ste eeuw ontstaan.

Volgens het WNT is het dus alleen privaatles en privaatonderwijs, wat betekent dat de door de GVD vermelde vormen privé-les en privé-onderwijs van jongere datum moeten zijn. Maar die zijn nu veel gebruikelijker dan de oudere (germanistische) vormen. Dat blijkt uit een speurtocht op Google van begin augustus 2005⁴: privaatles(sen):

1 Van Dale en het WNT schrijven samenstellingen met privé niet met een koppelteken. Maar aangezien de officiële spelling hier een koppelteken voorschrijft, gebruik ik in dit artikel een koppelteken.

2 Privaatcollege, privaatdocent en privaatrecht heb ik bewust niet behandeld, want dat zijn vaktermen die van privé- niets te vrezen hebben.

3 Voor een uitvoerige bespreking van deze germanismen verwijs ik naar mijn proefschrift De germanismen in de moderne Nederlandse woordenschat, Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek, 1975, p. 171-173.

4 Je vindt op Google alle mogelijke spellingen: privéles, priveles, privé-les, prive-les, privé les, prive les; privaatles, privaat les, private les. Al die vormen zijn hier meegeteld.

[p. 43]

NL: 329; BE: 168 / privé-les(sen): NL: 14.160; BE: 2002. Privaatles komt dus op Nederlandse sites maar in ca. 2% van de gevallen voor en op Belgische sites in ca. 8%. Privaatonderwijs: NL: 357; BE: 128 / privé-onderwijs: NL: 646; BE: 418. Privaatonderwijs heeft dan weliswaar het onderspit moeten delven, maar je treft het in het Noorden toch nog in ca. 36% van de gevallen aan; in het Zuiden nog in 23%. Het staat dus veel sterker dan privaatles. Opmerkelijk is hier ook dat privé-onderwijs in het Zuiden relatief vaker voorkomt dan in het Noorden. Je zou hier aan Franse invloed kunnen denken, ware het niet dat het bij privé-les omgekeerd is.

Vergelijk je de lijst van samenstellingen met privé- van het WNT met die van de GVD, dan constateer je dat de GVD privé-boek, -gebruik, -geschiedenis, -schuld en -secretaris niet opgenomen heeft. Uit Google blijkt dat privé-boek en privé-schuld inderdaad niet meer erg gebruikelijk zijn (er waren maar telkens een vijftigtal vindplaatsen, wat bij Google erg weinig is), maar van privé-secretaris heb ik toch meer dan 600 voorbeelden aangetroffen; van privé-goed (weliswaar meestal als losse verbinding) bijna 2000 en van privé-gebruik zelfs meer dan 8000. Des te vreemder is het dat de GVD wel privé-vliegbedrijf honoreert, waarvan ik op Google geen enkel voorbeeld tegengekomen ben.

De vraag is nu of buiten de twee bovenvermelde privé-/privaat-doubletten ook nog andere doubletten zijn ontstaan, dus privé- naast die in het WNT opgenomen samenstellingen met privaat-. Je denkt dan spontaan aan privaatzaak (WNT) en privé-zaak (GVD).

Ik heb ervoor gekozen alleen maar de, naar mijn mening, meest gebruikelijke samenstellingen onder de loep te nemen. Google heeft de volgende resultaten opgeleverd⁵:

	NL	BE
privaatbelang (WNT) (GVD -)^6	45%	29%
privé-belang (WNT -) (GVD -)	55%	71%
privaatbezit (WNT) (GVD -)	7%	13%
privé-bezit (WNT -) (GVD -)	93%	87%
privaateigendom (WNT) (GVD -)	11%	45%
privé-eigendom (WNT -) (GVD -)	89%	55%
privaatpersoon (WNT) (GVD -)	< 1%	< 1%
privé-persoon (WNT -) (GVD)	> 99%	> 99%
privaatzaak (WNT) (GVD -)	8%	2%
privé-zaak (WNT -) (GVD)	92%	98%

We constateren dat zowel in het Noorden als het Zuiden al de vormen met privé- het pleit gewonnen hebben. Slechts privaatbelang in het Noorden en privaateigendom in het Zuiden staan nog sterk.

De volgende vraag is of er naast de samenstellingen met privé- die de GVD vermeldt, ook nog samenstellingen met privaat- voorkomen. Echte samenstellingen daarmee ben ik op Google niet tegengekomen (op enkele sporadische voorbeelden na, die minder dan 0,1% uitmaken). Maar zoek je bv. naar privaat/private + znw. naast privé- + znw., dan ziet de zaak er al anders uit:

	NL	BE
private aangelegenheid	23%	1%
privé-aangelegenheid	77%	99%
privaat huis	< 1%	10%
privé-huis	> 99%	90%
private kwestie(s)	18%	21%
privé-kwestie(s)	82%	79%
private sector	97%	20%
privé-sector	3%	80%
private sfeer	2%	6%
privé-sfeer	98%	94%
privaat/private vermogen	< 1%	10%
privé-vermogen	> 99%	90%

Van de 20 samenstellingen die volgens de GVD uitsluitend met privé- voorkomen, zijn er dus maar 6 die (in een van de twee delen van het taalgebied) in meer dan 1% van de gevallen (als losse verbinding weliswaar) ook met privaat-zijn aangetroffen. Met meer dan 10% in het Noorden zijn dat private aangelegenheid, private kwestie en vooral private sector (97%!). In het Zuiden: privaat huis, private kwestie, private sector en privaat vermogen. Over het algemeen komt privaat in het Zuiden iets vaker voor dan in het Noorden met als merkwaardige uitzondering private sector, dat in het Zuiden het onderspit delft t.o.v. privé-sector. In het Noorden is het omgekeerd. Ook de GVD heeft alleen maar private sector (onder privaat) opgenomen. De GVD vermeldt trouwens nog meer losse verbindingen met privaat waarvan hij geen equivalenten met privé opgenomen heeft. Van twee ervan heeft Google in Noord en Zuid een voorkeur voor de verbinding met privaat laten zien: private bank(en) (NL: 79%; BE: 57%) en private middelen (NL: 76%; BE: 54%). Het Noorden heeft een overweldigende voorkeur voor private financiëring (99%), maar het Zuiden geeft de voorkeur aan privé-financiering (64%). Wat privaat domein betreft, hier geeft Google de GVD ongelijk: op Nederlandse sites was het in 89% van de gevallen

5 Beide vormen komen meestal als losse verbinding voor of, in het geval van privé-, met een verbindingsstreepje.

6 Wel in de GVD als losse verbinding, bij het trefwoord privé.

[p. 44]

privé-domein en op Belgische sites 64%. Er schijnt ook een voorkeur te zijn voor privé-bewakingsdienst(en), maar er waren zelfs op Google te weinig voorbeelden om er duidelijke conclusies aan te kunnen verbinden.

Samenvattend kunnen we dus zeggen dat de (echte of losse) samenstellingen met privé bijna altijd (veel) gebruikelijker zijn dan die met privaat-. De enige tegenvoorbeelden (weliswaar slechts als losse verbinding) zijn private bank en private middelen in Noord en Zuid en private sector en private financiering in het Noorden. Maar de echte samenstellingen privaatonderwijs in het Noorden en privaateigendom in het Zuiden staan ook nog sterk. Een duidelijke tegenstelling tussen Noord en Zuid zien we in het gebruik van private sector (NL) / privé-sector (BE) en private financiering (NL) / privé-financiering (BE). Misschien speelt Franse invloed hier dan toch een rol.