Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 17]

Taal
Jos Wilmots en de uitstraling van het Nederlands in Europa
Als het Nederlands verdwijnt, komt dat omdat de bovenlaag van onze taalgemeenschap dat zelf zo wilde
Els Ruijsendaal

De onderwijswereld verandert voortdurend, zoals vrijwel alles nu in beweging is. Wij zijn op weg naar een vorm van integratie in Europa, maar hoe ver willen wij gaan? Wij willen internationaal ingesteld onderwijs, maar natuurlijk wel in het Nederlands. Wij willen onze taal en cultuur meenemen naar de toekomst, maar hoe? Als Koen Jaspaert, de voormalige algemeen secretaris van de Taalunie, zegt dat het heel goed gaat met het Nederlands, heeft hij gelijk: onze taal is nog nooit door zoveel mensen gesproken als nu en nog nooit hebben zoveel mensen buiten ons taalgebied Nederlands gestudeerd als nu. Waarom zijn we dan niet blij? En waarom is de positie van het Nederlands meer dan ooit onderwerp van bezorgde gesprekken? Het optimisme van Jaspaert lijkt veel te maken te hebben met de uitstraling van onze taal en cultuur, en met de kwantiteit waar het de eerste- en tweede-taalsprekers aangaat. Het pessimisme komt voort uit de angst, deels gesteund door de realiteit, dat het Nederlands aan belang inboet in de snel voortschrijdende mondialisering.

Leven in de taal - de taal in het leven

Menig moedertaalgebruiker neemt er maar vast een voorschotje op en publiceert overdadig in het Engels, spreekt die taal zonder noodzaak. Het lijkt ons aan liefde en zorg voor de moedertaal te ontbreken. Dat zo'n houding, zonder druk van het Engels of een andere wereldtaal, in zichzelf funest kan zijn voor het Nederlands, laat zich raden.

Ik ben op bezoek gegaan bij de medicijnman tegen pessimisme, de man die van zijn taal houdt en daar altijd breed gestalte aan heeft gegeven, en meer heeft gedaan voor onze taal dan een heel eskadron taalverdedigers: em. prof. dr. Jos Wilmots.

Van hem stamt het adagium, verwoord in zijn afscheidscollege op het Limburgs Universitair Centrum (1999):

Als het Nederlands verdwijnt, zal dat niet echt zijn omdat het bedreigd was, maar omdat de bovenlaag van de Nederlandstalige gemeenschap dat zelf zo wilde.

Bekend is ook zijn uitspraak dat we er niet naar moeten streven half Europa Nederlands te laten leren - veeleer zou héél Europa moeten weten dát en wáár er Nederlands



gesproken wordt. Daarom heette zijn eerste leerboek ook al Voor wie Nederlands wil leren, een heel andere aanpak dan bijvoorbeeld Italiaanse Spraakkunst voor iedereen.

Em. prof. dr. Jos Wilmots

Al 35 jaar lang leidt Jos Wilmots aan het Limburgs Universitair Centrum (sinds kort Universiteit Hasselt) de Zomercursus voor studenten Nederlands extra muros. Het woord emeritaat lijkt een van de weinige woorden in onze taal die hij niet goed begrepen heeft. En ook de universiteit heeft het woord gelukkig niet te letterlijk genomen.

Wat maakt zijn eindeloze energie mogelijk? Wilmots heeft er een stellig antwoord op:

‘De basis, de eerste voorwaarde om te werken zoals ik doe, ligt in een harmonische omgeving. De kracht daarvan is niet te onderschatten. Ik ben nu al 35 jaar bezig met de Zomercursus. Daar is altijd het hele gezin mee gemoeid geweest. Mijn vrouw in de allereerste plaats - zonder haar zou ik dit werk nooit zo hebben kunnen doen - maar ook onze drie zoons, toen die nog niet het huis uit waren. Alles

[p. 18]

Met de titel van de feestbundel bij zijn officiële afscheid van de Universiteit Hasselt zinspeelden Wilmots' toemalige assistenten op de wil om de collega's in het vroegere Oostblok WÉL TE VERSTAAN.

staat voor en tijdens de Zomercursus in het teken van de organisatie, van ontmoetingen met de studenten, gezamenlijke maaltijden en tochtjes, en daar is mijn familie altijd bij betrokken geweest. Daarnaast heb ik het geluk gehad aan een kleine universiteit te werken. Men ziet daar wat je doet en geeft je de ruimte om iets tot stand te brengen. Daar kon ik als filoloog

Van het “Beknopt Woordenboek Pools-Nederlands / Nederlands-Pools voor de Zakenwereld” was Jos Wilmots hoofdredacteur, van het daarop gestoelde leerboek “Nu even zakelijk!” mede-auteur.

en als minnaar van het woord temidden van collega's uit alle vakgebieden mijn weg zoeken.

Zonder die twee voorwaarden kun je het niet stellen.’

In de jaren zeventig trok Wilmots naar de toenmalige DDR om daar te ontdekken dat de academici aan weerszijden van de grens niet wezenlijk verschillen. Van 1962 tot 1966 was hij lector Nederlands aan de universiteit van Frankfort, op een tip van zijn Leuvense leermeester Pauwels. Materiaal moest hij maar zelf maken, had die gezegd, en zo werd Voor wie Nederlands wil leren zijn eerste boekje - een origineel werkje, waarin ook zijn zoontjes figureerden. Het was na de bekende Langenscheidt een verfrissing te noemen. Het boekje kwam in Amerika, het kwam in Leipzig (Worgt) en elders, en de auteur kwam daar ook achteraan en zo kwam hij in Polen terecht, in Tsjechië en verder. De economische situatie in die landen was onveranderlijk slecht en het is daar dat Wilmots in die onmogelijkheid tot economisch gelijkwaardig handelen geleerd heeft te organiseren op bijna Oost-Europese wijze. Toen al heeft zijn principe van de ‘verdelende rechtvaardigheid’, zoals hij het in zijn dankwoord voor de ANV-Visser-Neerlandiaprijs noemde, gestalte gekregen.

De ANV-Visser-Neerlandiaprijs

Wie kent in ons rijke gebied nog de wil om uit te voeren wat goed is en daartoe het onmogelijke mogelijk te maken? Docenten van achter het IJzeren Gordijn moesten bij een bezoek aan de Nederlanden financieel geholpen worden. Nu de politieke verhoudingen anders liggen, is dat overigens weinig veranderd, al komen de docenten nu gewoon uit Midden- en Oost-Europa. Studenten uit de economisch achtergebleven landen krijgen weliswaar net als de meeste andere deelnemers een beurs, maar kunnen vaak de trein- of busreis niet betalen. Die kost vaak het dubbele van wat hun ouders in een maand verdienen. Maar wie zorgt er dan voor dat ze toch kunnen komen, uit Bulgarije, Roemenië, Wit-Rusland? Het thuisfront kan het veelal niet bekostigen, de studenten zelf ook niet, de opleiding al evenmin.

Wilmots heeft voor al dat soort zaken nog steeds een potje, om anderen te kunnen helpen als ze vastgelopen zijn in het doolhof van subsidies en andersoortige mogelijkheden. Het potje geld, dat Wilmots liefhebbend Evrop noemt, voor Oost-Europa, bevat onder meer het geld dat bij de aan hem uitgereikte ANV-Visser-Neerlandiaprijs hoort. Dat hij voor al die acties in 2003 aan de Universiteit van Olomouc in Tsjechië een ere-doctoraat zou krijgen, wist hij toen helemaal nog niet.

[p. 19]

Als mens heb je dus toch kansen om, zoals mr. Visser zei, tegen alle omstandigheden in, dingen te creëren die de moeite waard zijn.

‘Ja, je moet goed in je vel zitten, geen twijfels hebben over waar je mee bezig bent en je moet natuurlijk ook een basis hebben. Mijn familie is mijn basis. Ik heb nog nooit een belangrijke brief gestuurd zonder dat mijn vrouw die kritisch gelezen heeft.’

Dat de studenten zich altijd thuis hebben gevoeld, waar zij de beste herinneringen aan bewaren, heeft denk ik exact daarmee te maken. Mij vallen, als ik je bezig zie, twee dingen op: wat je doet en zegt is zo gewoon, dat je er niet bij stilstaat, terwijl je er tegelijkertijd letter voor letter alles van oppakt, zoals ook je ‘beste vrienden van de zomercursus’ een aanspreking is, waarmee je in vele landen geïdentificeerd wordt.

‘Mijn moeder maakte bij alles wat ze weggaf, ook nog een warm praatje. En vader was onderwijzer. In zijn klas kwam een jongen zitten, die nog steeds niet bleek te kunnen lezen. Hij was na mislukte pogingen als het ware doorgeschoven naar de volgende klas en toen ook daar het lezen niet lukte, had de meester hem in de derde klas op de achterste bank gezet en toen hij daarna bij mijn vader in de klas kwam, zei die: ja maar, dat kan natuurlijk niet. En hij heeft hem zes maanden lang tussen de middag, van twaalf tot half een, leren lezen. Jaren later kwam in een café een man bij mijn broer zitten en die zei: wil je een pint van mij drinken? Het bleek de jongen te zijn die van vader had leren lezen en wiens leven daardoor grondig ten goede was veranderd. Zo organiseerde en deed hij alles, gewoon omdat dat erbij hoorde.

Mijn vader was bestuurslid van het plaatselijke Davidsfonds en organiseerde jeugdtoneel waar allerlei scholen compleet naar toe kwamen. Ik heb gewoon meegekregen dat alles bij alles hoort, en doe gewoon wat er vroeger ook al gedaan werd, maar dan in een groter gebied, met een meer mondiaal karakter.’

De Zomercursus zonder Wilmots?

Eigenlijk is alles heel eenvoudig zo terechtgekomen. Maar hoogleraar is Wilmots natuurlijk ook geworden, geen uitgesproken kamergeleerde, daarvoor ziet Wilmots kennis, het doel van de geleerde, te veel als middel om te pakken te krijgen wat taal is, hoe de taal werkt in het geheel van onze natuurlijke omgeving. Wie zijn afscheidscollege heeft gehoord/gelezen, begrijpt de aantrekkingskracht van echt verwerkte kennis: geen trapezewerk maar stappen op de ontwikkelingstrap.

‘Als ik iets aan het bestuderen ben, of aan het lezen of schrijven ben, dan bestaat de rest niet meer. Die volledige concentratie geeft de energie aan wat volgt. Ontspanning is daarin een wezenlijk element om alles te kunnen geven.’

We bestellen een kopje koffie met wat lekkers. In de lawaaiige hal van een restaurant in Maastricht praten wij rustig verder. Het gaat over heel gewone dingen: het leren van Nederlands in al die landen waar Wilmots geweest is. Hij heeft zijn blauwe Prinz-Heinrich-Mütze op als een mevrouw op het station van Roosendaal hem vraagt naar een bepaalde trein. Hij loopt even mee naar het bord en legt haar uit waar ze naar toe moet. ‘Dank u wel. U hebt uw pet wel verdiend!’ Wilmots gniffelt tevreden. Zo moet het gaan: de vrager op de juiste rails zetten, ook in heel simpele situaties.

De Zomercursus moet blijven, maar hoe ga je dat, als je toch een keer opstapt, aanpakken?

‘Als ik volgend jaar 73 ben, heb ik tegen de universiteit gezegd, wil ik nog wel meewerken aan het programma, maar het netwerken eromheen, daarmee wil ik toch wel wat rustiger aan doen. Maar de mensen die ik ontmoet, zoals in de Orde van den Prince, vrágen mij of ze nog iets voor de Zomercursus kunnen doen. Zij organiseren dingen voor studenten, want zij weten hoe ik bezig ben. Ze vragen het niet alleen, ze doen het!’

Gebeurt dat in Nederland ook?

Wilmots zoekt naar zijn woorden. ‘Ik denk van niet. De Nederlanders vinden dit eh... te folkloristisch. Het doet Vlamingen wat als iemand uit Rusland komt en Nederlands wil spreken, en men helpt hem. In Nederland vraagt men: “Waarom spreek je nou Nederlands?”’

Jos Wilmots herinnert zich nog een bezoek aan Rolduc in Limburg: goed voorbereid aangekomen met zijn studenten Nederlands moest hij vernemen dat men alles in het Engels had voorbereid. ‘Maar het mag niet in het Engels,’ had hij geroepen. ‘Wij doen dat altijd,’ kreeg hij te horen. ‘Als u in het Engels begint,’ heeft hij toen boos gezegd, ‘neem ik de hele groep mee naar buiten en we gaan weg.’

We praten nog even door over dit bekende verschijnsel in Nederland en over de zorgelijke positie van het Nederlands op de universiteiten, met medewerking van de overheid. Maar klagen, we weten het, helpt in feite niet. Liefde voor de taal, erin leven met elkaar, dat helpt wel. En sprekers van andere talen willen zich dan graag bijvoegen, zoveel moge duidelijk zijn.