Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 31]

Schrijft Knack Belgisch? Conclusie
Siegfried Theissen

In 19 artikelen heb ik een tweehonderdtal Vlaamse afwijkingen van de standaardtaal in het Belgische weekblad Knack onder de loep genomen. Het eerste corpus (1991-1995), dat door het rekencentrum van de Universiteit Luik geïndexeerd was, maakte het mogelijk niet alleen woorden en losse en vaste woordverbindingen op te sporen, maar ook woorden met bepaalde suffixen of prefixen. In het tweede corpus (1996-2001), dat door Knack zelf op cd-rom werd gepubliceerd, waren de onderzoeksmogelijkheden beperkter. Zo was het hier onmogelijk met *match alle woorden op te sporen die uitgaan op -match. Ook woordcombinaties waren maar heel beperkt op te zoeken: bv. deze van (i.p.v. AN die van) was in het eerste corpus zonder meer direct te vinden, maar het tweede Knack-corpus geeft dan alleen maar zinnen met deze of zinnen met van. Soms valt hier wel een mouw aan te passen: bv. dat is een ander paar mouwen kan in het tweede corpus niet als zodanig worden opgespoord, maar als je de computer zinnen met mouwen laat zoeken - dat zijn er niet zoveel - dan kun je die met de Belgische uitdrukking er makkelijk uit halen. Maar voor een aantal andere uitdrukkingen heb ik me moeten beperken tot het eerste corpus en was er dus geen vergelijking met 1999-2001 mogelijk.

Twee soorten afwijkingen van de standaardtaal heb ik in geen van de twee corpora kunnen onderzoeken: ten eerste gallicismen met aan (aan honderd [kilometer] rijden, tomaten aan twee euro) en de doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep (a. door een voltooid deelwoord: Dat is een zaak die nog verder moet onderzocht worden; b. door het tweede deel van een voornaamwoordelijk bijwoord: Een zaak waar we zullen op terugkomen).

De resultaten

A. Syntactische verschijnselen

■	de weglating van te voor een infinitief die voorafgegaan is door beginnen (persoonsvorm, infinitief of infinitivus pro participio), bv. Het wordt tijd dat we beginnen werken (i.p.v. te werken). - In de jaren 1991-1995 werd te nog in 68% van de gevallen weggelaten, in 1999-2001 nog maar in 33% van de voorbeelden.
■	de weglating van als of wanneer na telkens, bv. Telkens ze dachten iets gesnapt te hebben... - In de eerste periode kwam deze afwijking nog in 46% van de gevallen voor, in 1999-2001 nog maar in 18%.
■	van zodra i.p.v. zodra, bv. Van zodra u de laptop aansluit... - Hier constateren we eveneens een spectaculaire daling van het gebruik van de Belgische vorm: van 30% naar 4%. In 2003 is er weer een stijging tot 9%.

B. Woorden en woordverbindingen

De evolutie blijkt uit de volgende drie categorieën: de dalers, de stijgers en de gevallen waarvan het percentage of het aantal types per jaargang ongeveer gelijk gebleven is. Van de 223 geanalyseerde gevallen komen er 126 (57%) nu (soms veel) minder vaak voor dan in 1991-1995. Bij 38 (17%) Belgische vormen constateren we een (meestal heel lichte) stijging en voor 59 andere (26%) is het gebruik min of meer constant gebleven. Dat wijst dus op een duidelijke evolutie in de richting van de standaardtaal.

Ik vermeld hier alleen maar de spectaculairste voorbeelden voor de drie categorieën. Als de daling of de stijging zich in 2003 voortgezet heeft, wordt dat eveneens vermeld. Voor de afwijkingen waarvoor geen vergelijking met een AN-vorm mogelijk was omdat er te veel AN-pendanten waren, vermeld ik het aantal gevonden voorbeelden per jaargang.

Vergelijking 1991-1995 met 1999-2001/2003

a) de dalers
bekomen [= verkrijgen]:	40 - 17/jaar
bestemmeling:	80% - 60% (2003: 45%)
competitiviteit:	27% - 13% (2003: even vaak als de AN-vorm)
dewelke:	10 - 4/jaar
drukkingsgroep:	80% - 6% (2003: weer 40%)
fier op:	29% - 14% (2003: weer 24%)
fusioneren:	61% - 14% (2003: 5%)
garagist:	73% - 55% (2003: 43%)
gekend [= bekend]:	35 - 17/jaar
gelijkvloers:	75% - 22% (2003: weer 33%)
gevoelig [bw.]:	41 - 25%
gevoelig aan:	15% - 0%
het is geweten:	30 - 13/jaar
een handje toesteken:	70% - 38% (2003: 20%)
kiescampagne:	28% - 18% (2003: 9%)
kiesomschrijving:	41% - 10%
klacht neerleggen:	10% - 3% (2003: hapax)
labo:	20% - 6% (2003: 0%)
luik [= deel]:	63 - 13/jaar

[p. 32]

mits [voorzetsel]:	35 - 19/jaar
nood hebben aan:	42% - 22%
objectief [= doel]:	13 - 5/jaar
omzeggens:	73 - 7/jaar
omzendbrief:	66% - 14%
patroons- (organisatie, federatie, vereniging):	14% - 1%
personaliteiten:	26% - 2%
stakingspiket:	71% - 0%
terug [= weer]:	1991: 228 / 2001: 20 / 2003: 37
verkeerswisselaar:	37% - 11%
verlieslatend:	97% - 60%
wedersamenstelling:	50% - 22% (2003: 0%)
wisselstukken:	80% - 11%

b) de stijgers
op de trein:	29% - 63%

Andere opvallende stijgers zijn er niet.

c) nagenoeg hetzelfde percentage of hetzelfde aantal vindplaatsen per jaar in de eerste en de derde periode
aanwerven:	95%
drinkbaar water:	18% (2003: 27%)
fruitsap:	70% (2003: 50%)
hernemen:	25/jaar (2003: 8)
inwijkeling:	25% (2003: 10%)
geen kat:	50% (2003: 28%)
kelderen:	16/jaar
kiesbureau:	30% (2003: 0%)
kwestie van:	45/jaar (2003: 10)
lidkaart:	82%
openingsuren:	75%
reservatie:	66% (2003: 100%)
uitstalraam:	30%
aan iets verzaken:	80%
volgende maandag:	90%
vorige maandag:	65%
wedde:	30%
zorgen (geneeskundige/medische -):	30%

Twee categorieën afwijkingen verdienen een aparte vermelding:

■

gevallen die in de periode 1999-2001 niet meer zijn aangetroffen: gevoelig zijn aan iets, gunstprijs, gunstvoorwaarden, van hetzelfde laken een broek, de gebroken potten betalen, stakingspiket, stakingspost, scheurmand, turnzaal

■

gevallen die vaker zijn aangetroffen dan de AN-vorm: aanwerven [95%], aanwerving [66%], bestemmeling [60%], dubbel en dik [80%], fruitsap [73%], garagist [55%], heenmatch [92%], kat (geen -) [52%], klastitularis [80%], leraars [51%], lidkaart [82%], maten (met twee - en twee gewichten meten) [69%], openingsuren [75%], reservatie [66%], spitstechnologie [92%], ticket [58%], tijd (de jongste -) [62%], trein (op de -) [63%], verlieslatend [60%], verstomming (met - slaan) [57%], verzaken (aan iets -) [80%], voorbehouden [volt. deelw.] [48%], voorhechtenis [80%], volgende (maandag enz.) [86%], vorige (maandag enz.) [65%], zetel [61%]

De algemene evolutie gaat dus duidelijk in de richting van het AN. Zelfs het in Vlaanderen bijna exclusief gebruikte meervoud leraars komt in Knack nog slechts in 44% van de gevallen voor. Deze toenadering tot het Standaardnederlands blijkt ook nog eens uit een onderzoek van het jaar 2003. De volgende vroeger aangetroffen afwijkingen komen in 2003 niet meer voor:

A) In vergelijking met hun AN-vorm

iem. voor de aap houden - aarde aan de dijk zetten - onder de arm nemen [een advocaat -] - de boeken neerleggen - categoriek - depannage - drugstrafiek - fysisch [= fysiek] - ingangsexamen - kiesbriefje - kiesbureau - kiesplatform - kiesprogram(ma) - kiesresultaat - kloeg - kuisvrouw - labo - van hetzelfde laken een broek - mazout - in nesten zitten - onthaalcentrum - patroons- [federatie, organisatie, vereniging] - de gebroken potten moeten betalen - regenscherm - solden - stortbad - turnles - verdiep - vuilbak - wapentrafiek - wedersamenstelling - zakencijfer - zittijd

B) Zonder vergelijking met hun AN-vorm

finalisering - iemand met iets gelasten - noteer dat... - scheurmand - schoollopen - spijts

De volgende gevallen kwamen in de hele jaargang 2003 maar één keer voor (hapaxen):

A) Met vergelijking

dubbel en dik - gebeurlijk - gevoelig aan - klacht neerleggen - met twee maten en twee gewichten meten - middens - mutualiteit - overjaars - personaliteiten - personeelsbeheer - pilootproject - stakingspiket - turnzaal - met verstomming geslagen

B) Zonder vergelijking

(geen) klein bier - finaliseren - zijn kat sturen - een kat een kat noemen - mogelijks - onuitgegeven [= origineel] - wandelen sturen - werkongeval - wisselstuk(ken)

Dat neemt niet weg dat je ook nu nog in Knack een aantal afwijkingen van de standaardtaal zult aantreffen. Maar onder de circa 200 afwijkingen die ik in 2003 heb opgespoord, waren er maar 5 die (bijna) even vaak als de AN-vorm voorkwamen, 18 die ik vaker heb aangetroffen dan het AN-pendant en 6 die uitsluitend in hun Belgische vorm

[p. 33]

gebruikt werden: in totaal dus minder dan 15% van het totaal. Desgevallend, gekend (i.p.v. bekend) en weeral kwamen in minder dan 5% van de gevallen voor, fusioneren, kiescampagne en van zodra in minder dan 10%, gerust laten, grootwarenhuis en telkens (= telkens als) in minder dan 20%, fier op, gevoelig (= aanzienlijk) en match in minder dan 30%, maar beginnen werken (i.p.v. te werken), drukkingsgroep en nood hebben aan toch nog in meer dan 30% van de gevallen. De andere heb ik maar heel sporadisch aangetroffen, vaak zelfs niet één keer per nummer.

De laatste elf jaar is het Standaardnederlands in Knack er dus enorm op vooruitgegaan: er zijn drie- à viermaal meer gevallen van Belgische vormen die nu minder gebruikt worden dan afwijkingen die nu vaker voorkomen. Een aantal BN-vormen die men in 1991-1995 nog geregeld tegenkwam, zijn nu helemaal verdwenen. In driekwart van de gevallen verkiest Knack de AN-vormen. En in die gevallen waar ik alleen maar BN-vormen heb kunnen onderzoeken, constateren we dat de meeste van die Belgische woorden en wendingen maar heel sporadisch (hoogstens 5 keer per jaar) voorkomen.

De spectaculaire evolutie in de richting van het Standaardnederlands, vooral de laatste twee, drie jaar, is te danken aan een bewuste taalpolitiek: de hoofdredacteur heeft sinds enkele jaren een speciale eindredacteur ermee belast, op basis van de Grote Van Dale, alle artikelen op beruchte Belgische woorden en wendingen na te pluizen. Dat je er in Knack toch nog steeds een aantal aantreft, bewijst nog maar eens dat ook de beste breister wel eens een steek laat vallen.

Wat hier zeker ook een rol speelt is het feit dat de woordenboeken het onder elkaar niet eens zijn over het al dan niet Belgische karakter van een bepaald woord of een bepaalde wending:

De woordenboeken zijn het oneens over: (Ik geef hier maar 6 voorbeelden uit de 22 die er in totaal waren.)

blijf (geen - met iets weten)	KR: AN (NRC: 0!)
	GVD: BN
	HVD: BN
boeken (de - neerleggen)	GVD: AN (NRC: 0!)
	HVD: BN
fier op	HVD: AN (NRC: 0,79%)
	GVD: BN
	KR: BN
overstaan (ten - van) (t.a.v.)	GVD: minder juist (NRC: 5%)
	KR: BN
sluikstorten	HVD: AN (NRC: 0!)
	GVD: BN
	KR: BN
toelaten	GVD: AN (NRC: 0!)
	KR: BN

Hieruit blijkt dat de Grote Van Dale (GVD) niet erg streng is: er zijn 22 gevallen die hij (volgens mij soms ten onrechte) als standaardtalig beschouwt. Kramers (KR) is het strengst: daar vind je maar 4 gevallen die hij als algemeen Nederlands beschouwt en die in (een van) de twee andere woordenboeken het label ‘Belgisch-Nederlands’ krijgen. Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands (HVD) neemt met 11 aanvaarde woorden een middenpositie in. Uit het onderzoek is gebleken dat Kramers het meestal bij het rechte eind heeft.

Vertrouw je als (eind)redacteur vooral op de Grote Van Dale, dan zul je ook geen bezwaar maken tegen de boeken neerleggen, hoewel de internetzoekmachine Google in Nederland slechts drie voorbeelden opgespoord heeft. Je zult ook een handje toesteken (Google 7%) goedkeuren en heel zeker garagist (Google 18%).

Met andere woorden, er is op dit gebied geen alleenzaligmakende en eeuwigdurende waarheid, want soms worden oorspronkelijk Belgische afwijkingen door het AN overgenomen en dan zijn het uiteraard geen afwijkingen meer, evenmin als ingeburgerde germanismen, zoals deelname, nog germanismen zijn. Vandaar ook dat we, zo om de vijf jaar, ons Woordenboek voor Correct Taalgebruik aan de nieuwe taalsituatie moeten aanpassen, wat in 2004 (derde druk) ondertussen gebeurd is.