Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

BUC-symposium
Veiligheidsbeleid en krijgsmacht
Els Ruijsendaal

Veiligheid: daar draait het momenteel om in de publieke discussie in onze voormalige zorgmaatschappij. Terrorisme, oorlogen en langdurige instabiliteit zorgen voor grote stromen vluchtelingen. De druk op ontvangende landen wordt groter, de onzekerheid ook. Sinds VS-president Bush het terrorisme de oorlog verklaarde en eerste minister Kok hem daarin nasprak, kreeg wat ‘bestrijding’ zou moeten heten, meteen een status die het de overheid wel heel gemakkelijk kan maken de weg naar beperking van vrijheden en overmatige overheidscontrole in te slaan. Elk ‘risico’ dreigt dusdanig te worden uitgebannen, dat een nieuw risico zich aandient: dat op weg naar de onmogelijke afsluiting van het kwade het normale leven dreigt te worden opgesloten. De burger raakt op zijn hoede, de sfeer raakt licht gespannen. Het einde van die weg, zo weten we allemaal, heet eveneens terreur: staatsterreur. Daartussen bewegen zich de gewone misdaad, ons vanouds bekend, en het antiwesterse terrorisme, een verschijnsel dat dreiging oproept door de onzichtbare vertakkingen over de hele wereld en een strijdmethode die door zijn fanaticiteit angst inboezemt. Wat moeten we daar nu mee?

Een bijeenkomst daaraan wijden in een onzeker land als Nederland nu is, lijkt niet overdreven. En het Benelux Universitair Centrum zorgde vanuit het afrondend programma van de leerstoel Krijgsmacht en samenleving voor een wel heel natuurlijke gesprekspartner: het leger.

Het werd een ontspannen avond.

Actie en draagvlak

Achter de lange tafel zat een uitgelezen gezelschap: generaal-majoor b.d. Van Kappen, Tweede-Kamerlid Koenders (PvdA), prof. dr. De Wijk (Intern. Betrekkingen en Strategische Studies), prof. dr. Manenschijn (ethiek) en generaal-majoor b.d. Hemmes.

In het midden hadden plaatsgenomen lt.-generaal Van Baal (inspecteur-generaal der krijgsmacht, voorzitter van de leerstoel Krijgsmacht en samenleving), discussieleider, en de president van het BUC, prof. dr. Van der Geld. De laatste opende de avond met de anekdote - maar wezensvraag - hoe het veiligheidsbeleid eruitzag van iemand die zichzelf niet veilig voelde, die zelf niet in balans was. Het beeld van de militair die onder bed keek voor hij ging slapen, werkte door op de avond waarop veiligheidsvraagstukken in het groot werden behandeld.

Allereerst legde dhr. Koenders de vraag voor welk veiligheidsbeleid wij willen hebben en dus welk veiligheidsbeeld ons uitgangspunt zou moet zijn, en wat het leger daarin kan betekenen. De taak van defensie verandert snel onder invloed van sterk gemondialiseerde verhoudingen. Er wordt, stelde Koenders met nadruk, onvoldoende nagedacht over het ingewikkelde samenstel van in- en externe veiligheid. Zo is het terrorisme geen klassieke vijand, van buiten, het terrorisme is in principe overal. Ook de gedachte van bestrijding van brandhaarden ver weg is inmiddels een incomplete voorstelling van zaken als het handelt om het werkterrein van het leger.

Het was opmerkelijk voor de niet ingewijde toehoorder, dat Koenders in zijn betoog vooral de strategie opzocht. De afweging van actie in verhouding tot draagvlak is eigenlijk de overweging al voorbij, hoe verhelderend en terecht ook gewezen werd op de gefixeerdheid op terrorisme, terwijl het grote drama zich elders, in Afrika bijvoorbeeld, voltrekt. De keuze tussen het zelf aangaan van

[p. 19]

multilaterale bindingen of de uitvoering in handen leggen van de VN of de NAVO, wordt afgemeten aan de vitale kracht van dergelijke lichamen, niet aan de principiële overweging die vooraf zou moeten gaan. Het laat onverlet dat veel zaken verhelderend op een rijtje werden gezet.

De slag om de angst

Dat generaals in principe de krijgsmacht altijd voorbereiden op een oorlog die geweest is, is het adagium waarmee de ethicus Manenschijn opende. De vijand van nu, het van oorsprong locale terrorisme, opereert over de hele wereld. De angst die daarvan het gevolg is, vormt volgens Manenschijn nu juist het doel en dat doel lijkt al aardig bereikt: wij praten nergens anders meer over. En was met de moord op Theo van Gogh onze nationale veiligheid in het geding? Nee, in een licht ontredderde sfeer werden maatregelen getroffen die geruststellend moesten werken - en waarvan sommige, zou ik er toch aan willen toevoegen, in een staat met heel andere bedoelingen wellicht hun ideale bedding zouden kunnen vinden.

De structurele onzekerheid over onze veiligheid is ons probleem. Prof. De Wijk meende dat onveiligheid voortkomt uit niet passende antwoorden op dreigingen. Militairen inzetten verkleint soms de veiligheid, denk maar aan de asymmetrische technieken in een guerrilla, aan de radicalisering van een breed getroffen bevolking. Bij een juiste aanpak - van een toch steeds nog niet goed omschreven probleem! - bepleit De Wijk als leidraad voor de bestrijding: geweld op beperkte schaal (terughoudendheid) en binding (via respect). Het is een combinatie die past bij de koloniale ervaring van Europa; de Amerikanen zoeken het duidelijk meer in absolute superioriteit, maar die heeft Europa uiteindelijk wel onveiligheid gebracht.

De Wijk meent dat de Nederlandse aanpak in Irak goed is gebleken: die berust op gematigdheid, dialoog en respect voor de identiteit.

Verschuivende patronen

De taak van de krijgsmacht, vindt generaal-majoor b.d. Hemmes, is en blijft de territoriumverdediging, of de vijand nu in het buitenland zit of niet. Iedere discussie over veiligheid draait om de vitale belangen, waarvan de integriteit van het grondgebied en het onbelemmerd functioneren van de politieke en sociale structuren de belangrijkste zijn. De moord op Theo van Gogh heeft die structuren aangetast en ook al kunnen we niet winnen, we zullen tegen het terrorisme moeten blijven strijden. Zo verschuiven de patronen, maar het blijven wel dezelfde patronen.

Gespreksleider Van Baal geeft aan dat het knopje van de geluidsinstallatie is gevonden, een ontwapenende mededeling die aangeeft dat de discussie kan losbarsten - in het technologische tijdperk blijft een microfoon op een podium een weerbarstige materie.

De discussie brengt mooie frasen, zoals Koenders' opmerking dat Nederland zich beter zou moeten prepareren op flexibele identiteiten. Na de flexibele arbeid een mooie voortzetting van het moderne gedachtegoed. Ook de opmerking dat de fundamentalistische islam deels een westers concept is: het is de beste boemerang die ik kan bedenken, en de woorden zetten tot nadenken.

Gespreksleider Van Baal brengt het zeer aandachtige publiek terug naar het gespreksonderwerp: het veiligheidsbeleid.

Na enige discussie wijst De Wijk op de curieuze ontwikkeling dat bij heel lang durende oorlogen de stabilisatie tamelijk kort van duur is, en dat heel korte oorlogen een lange stabilisatienasleep hebben. De stabilisatie wordt daarmee in zekere zin een voortzetting van de oorlog, met andere middelen. Het is even schrikken voor de leek die via termen denkt die meer afstand suggereren en nu de begrippen elkaar angstig dicht ziet naderen.

Vredesoperaties, zo vult Van Kappen bovendien nog eens aan, zijn ook nog eens uitermate riskant: je vergeet waarom het gaat in contact met de bevolking en het geweld is ineens oppermachtig. Vredessoldaten opleiden, daar ziet hij mede om die reden weinig in.

Onze rechtsstaat

Hoe de overheid nu greep op de gestelde problematiek kan krijgen en op welke wijze het leger zich daartoe verhoudt, dat staat mij tussen alle woorden nog niet helder voor de geest. Welk gevaar is er eigenlijk en voor wie? Het gaat niet om waar de meeste doden zullen vallen. Die vallen immers op de weg. De maatschappelijke ontwrichting dan? Maar komt die wel helemaal door terroristische dreiging?

Een vraag vanuit de zaal onderbreekt mijn gedachtegang: ‘Hoe ver mag je gaan met het beschermen van je belangen? Worden de democratische belangen niet wat te gemakkelijk weggewerkt in de strijd tegen het terrorisme?’ Is, met andere woorden, de aanwezige terrorismedreiging wellicht niet een steuntje in de rug voor mensen die democratie een te moeilijke oefening vinden temidden van alle maatschappelijke problemen? Manenschijn stelt als antwoord hierop het primaat van de rechtsstaat. Dat is mooi, maar wie garandeert dat daar de hand aan gehouden wordt? In Amerika staan de rechters in hun rechtmatige oordeel volgens de wet al tamelijk alleen, in hun werk aangevallen door degenen die de wetten hebben opgesteld.

Van Eekelen stipt afsluitend enkele gesprekspunten aan. Misschien is de opmerking dat een belangrijk antwoord op het veiligheidsprobleem toch zal moeten worden gezocht in vertrouwen tussen bevolking en overheid, een eerste houvast in deze problematiek. Hoe we weer vertrouwen in de overheid moeten krijgen? Een mooi en geëigend onderwerp voor een volgende bijeenkomst van het Benelux Universitair Centrum.