Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 20]

Nieuw Museum in Friesland

In november 2004 werd het nieuwe museum Belvédère geopend in Nederland, in Friesland wel te verstaan. De bezoekers stromen toe, sinds de opening al 35.000, veel meer dan verwacht. Het idee voor dit museum bestond al veertig jaar en het was de droom van Thom Mercuur, oud-galeriehouder van het Tripgemaal, oud-directeur van het Franeker Museum en oud-conservator van het Fries Museum in Leeuwarden. De collectie is gericht op moderne en hedendaagse kunst van Friese kunstenaars in een brede context.

Friesland telt een flink aantal, vaak kleine musea, gevestigd in historisch bepaalde locaties. De aandacht in hun beleid gaat veelal uit naar stijlkamers en kleding, oude ambachten en natuurbeheer. Alleen de twee grote musea van Leeuwarden en Franeker besteden regelmatig aandacht aan moderne schilderkunst.

Dit nieuwe museum Belvédère is echter gehuisvest in een speciaal ontworpen gebouw en is uitsluitend gewijd aan moderne en hedendaagse kunst. Het bevindt zich in Heerenveen in Oranjewoud, een naam die verwijst naar het 17de-eeuwse buitenverblijf van de Oranjes, dat nu gerestaureerd is en in een mooi park ligt. De naam Belvédère is ontleend aan een uitkijktoren in het bos en suggereert de band met het oude landgoed.

Het museum is bijzonder van architectuur. Ontworpen door Eerde Schippers ligt het als een langgerekt plat gebouw over een brede sloot, die de plechtige naam Grand Canal draagt. Het gebouw is geheel bekleed met platen grijs basalt die iets verspringen, zodat de wanden verre van eentonig zijn. Een aardig detail: er zijn nissen uitgespaard voor de vleermuizen. Friezen zijn, zoals bekend, nauw verbonden met de natuur.

Die langgerekte donkere ‘doos’ is in het midden van glas. Dat gedeelte is de entree met een museumcafé boven het water en met een prachtig uitzicht naar weerskanten. Het geheel ligt in een toekomstig Fries landschapspark, maar dat is in het voorjaar van 2005 nog modderig en kaal. In het water

Sjoerd de Vries, ‘zelfportret’ (1965)

bij de ingang drijven vier platte zwanen, die door Raveel ontworpen blijken te zijn.

Het was een langgekoesterde wens van directeur-conservator Thom Mercuur om een Fries museum te verwezenlijken voor moderne en hedendaagse kunst. Uiteindelijk is het gelukt met steun van de gemeente Heerenveen, de Provincie en Europese gelden, aangevuld door particuliere sponsors. Een particulier museum, dat gerund wordt met behulp van vrijwilligers.

Tweedeling: vaste collectie en tijdelijke tentoonstellingen

Er is een ruimtelijke tweedeling in het gebouw: in het linker deel bevinden zich de tijdelijke expositieruimte en de administratie, het rechter gedeelte is gewijd aan de vaste collectie, verdeeld over kabinetten die in elkaar overlopen.

Deze collectie is door Thom Mercuur bijeengebracht, aangekocht of in bruikleen verkregen. Zij bevat voornamelijk werk van Friese kunstenaars en - verrassend genoeg - ook een verzameling Dada-teksten en meubels van De Stijl.

Maar er zijn ook verwante schilders, onder wie Constant Permeke of de hedendaagse Robert Zandvliet. De bedoeling is om Friese schilders in een ruimere context te laten zien.

Wat op het eerste gezicht de collectie bindt, is de aandacht voor de natuur in landschappen en zeegezichten, en het prachtige transparante kleurgebruik. Er zijn echt ontdekkingen te doen in dit museum.

Niet alle kunstenaars hebben de bekendheid van een Gerrit Benner. Om een paar minder bekende kunstenaars uit het begin van de twintigste eeuw te noemen:

■	Jan Mankes, jong gestorven schilder (1889-1920) van wie een kwetsbaar zelfportret het meest de aandacht trekt in een kabinet dat aan zijn werk is gewijd. Dieren en landschappen waren bij voorkeur zijn onderwerpen, waarin hij zijn ziel legde, knap geschilderd, maar donker als het werk van de Haagse schilders die hij bewonderde.
■	Tames Oud (1895-1953) die vanaf 1918 in België heeft geleefd, is hier met een paar curieuze materieschilderijen uit 1938 vertegenwoordigd (plus een prachtige Gele zee, geïnspireerd door zijn geliefde Ameland) en met mozaïekachtig werk van tien jaar later.
■	Tinus van Doorn, eveneens jong gestorven (1905-1940) doordat hij bij de Duitse inval in Brussel met zijn vrouw zelfmoord heeft gepleegd. Van hem is een aantal opvallende grote werken bijeengebracht. De compositie daarvan is los, de verschillende elementen zweven ten opzichte van elkaar. De onderwerpen zijn aards (boeren, stieren) maar het maanlicht schept een onaardse en dreigende sfeer.
■	En dan als laatste Boele Bregman (1919-1981), van wie hier een aantal na-oorlogse schilderijen hangt, voorna-

[p. 21]

melijk gevoelige zelfportretten in warme pasteltinten. Deze autodidact werkte in een stijl die primitief-poëtisch wordt genoemd en was op zoek naar echte emoties en zingeving.

Er zijn ook schilderijen van meer bekende kunstenaars. Van Jean Brusselmans (1884-1953) zijn twee zeegezichten uit 1937 in de collectie te zien: een stille zee in mooie horizontale aquarelachtige streken, met een suggestie van ruimte en een Dufy-achtig bootje, en het andere dat meer het ruige karakter van duinen, zee en wolken weergeeft in forse streken. Twee toppers. Jean Brusselmans staat te boek als expressionist, maar heeft in zijn leven vele invloeden ondergaan en ruim erkenning gekregen van grote musea. De ongedateerde marine van Permeke is haast te donker om te bekijken, evenals die van Harm Kamerlingh Onnes uit 1932, met maanlicht op woeste golven. Hiermee is het thema van de zee niet uitgeput, in de verzameling valt nog meer te genieten, bijvoorbeeld van Floris Jespers en Johan van Hell uit de jaren '20. Al die zeegezichten werken verfrissend op de geest door hun weids perspectief.

Wat de landschappen betreft, springt Benner eruit. Gerrit Benner (1897-1981) is welbekend en op het ogenblik zeer geliefd in de kunsthandel, vanwege zijn felle landschappen en de sterke lijnen van zijn tekeningen. Het is boeiend om in dit museum vroeger en zachter werk van hem te zien, dat duidelijk onder invloed staat van Hendrik Werkman uit Groningen. Diens druksels zag Benner voor het eerst na de bevrijding in 1945. Gerrit Benner gaf het expressionisme een nieuwe impuls met het Friese landschap als uitgangspunt, dat hij neerzette in bonkige wolken en harde blauwen en groenen. Hiervan zijn een paar mooie voorbeelden te zien.

Sjoerd de Vries is een heel andere Fries, die zich ook door het landschap laat inspireren. Zijn werk is van een uiterste subtiliteit op een eenvoudige drager van karton. Van hem hangen een paar adembenemende werken uit 2002, als hij al zestig jaar is. Zijn zelfportret uit 1962 toont een in zichzelf gekeerde man; de gemengde techniek geeft de gelaagdheid van zijn karakter prachtig weer. In 1991 herhaald met een portret van een duidelijk ouder geworden man.

Werk van vele eigenzinnige kunstenaars hangt in dit museum, een uitputtende opsomming is niet te geven. Sommigen zijn autodidact, anderen door academies gevormd, allen zeer gedreven.

Kurt Schwitters, Theo van Doesburg en de Rinsema's

Een hoofdstuk apart wordt gevormd door een kabinet over de gebroeders Rinsema met meubels van De Stijl, werk van Vilmos Huszár (1884-1960), en collages en teksten van Kurt Schwitters. Een gedeelte van diens beroemde Ursonate staat op de muur geschreven. Dit is echt een verrassing: hoe kwam dit contact tot stand? De prachtige affiche van Schwitters, die als reproductie te koop is in de museumwinkel, geeft een aanwijzing: in 1923 was er een Dada-soirée in Drachten! Het blijkt dat Theo van Doesburg, Stijlkunstenaar en Dadaïst, al in 1920 de Verzamelde Volzinnen van dichter-schoenmaker Evert Rinsema heeft gepubliceerd. Er volgde een kennismaking met broer Thijs Rinsema, schilderschoenmaker, dat resulteerde in het ontwerp van een Stijl-interieur voor zijn woonkamer. Deels is dit terug te vinden in dit kabinet (dat daarmee dus een Stijl-kamer is geworden). Theo van Doesburg maakte ook ontwerpen voor woningen in Drachten en een glas-in-loodraam voor een school. De Stijl heeft duidelijk het werk van Thijs Rinsema beïnvloed, getuige zijn schilderij Voetballers uit 1925. Als dan ook nog contact is gelegd met Kurt Schwitters, gaat Thijs Rinsema net als hij collages vervaardigen. Zo heeft de geest van Dada gewerkt in Friesland.

Tijdelijke tentoonstelling van Leon Adriaans

De tijdelijke tentoonstellingen zijn begonnen met abstraherende tweelingschilderijen van Willem van Althuis (1926), gevolgd door de Brabander Leon Adriaans (1944-2004), overdag boer en 's nachts schilder. In de vaste collectie van het museum hangt ook werk van hem. Waarschijnlijk is hij gekozen om zijn expressionisme en zijn aardse thematiek: forse paarden, landschappen en ramen als verbinding met de buitenwereld. Ook is er abstracter werk, zoals de ritmische herhaling van witte verftoetsen of de subtiele kleuren van de bladen van een boek.

Leon Adriaans schilderde op alles wat hem onder handen kwam: papier, voederzakken, panelen - in snelle, impulsieve halen. Het komt soms rauw en primitief over door de snelheid van schilderen, maar het raakt de toeschouwer wel.

In de mooi uitgegeven catalogus staat dat Museum Belvédère het ‘museum van de intimiteit en de innerlijke noodzaak’ wil zijn. Voorrang wordt gegeven aan de emotie, dat is de bindende factor en is bepalend voor de keuze van kunstenaars. In die zin is het een heel persoonlijk museum, dat bezoekers op alle mogelijke manieren aanspreekt en mee wil slepen. Soms speelt het herkenbare als vorm, licht en kleur de hoofdrol, soms zoiets ontastbaars als gevoel en verlangen. En Dada is er om onze ratio te prikkelen...

Museum Belvédère

Oranje Nassaulaan 12, Heerenveen

tel: [phone]

[e-mail] - www.museumbelvedere.nl

Geopend: dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00 uur MJK geldig.

Tentoonstelling van Leon Adriaans tot 8 mei 2005; ‘Bomen’ tot begin september 2005