Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 4]

Taal
Wandelen langs de taalgrens
Jehova spreekt ook Nederlands
Riemer Reinsma

Als je je ogen een beetje dichtknijpt en door je oogharen kijkt, loopt de Belgische taalgrens in een bijna rechte lijn van West naar Oost. Deze grens is uniek in de wereld: in 1963 is het verloop ervan wettelijk vastgelegd. Hij verdeelt België in twee gebieden die vrijwel hetzelfde oppervlak beslaan maar sterk in inwonertal verschillen. Hoe is het om aan de taalgrens te wonen? Riemer Reinsma wandelde de hele taalgrens af en doet hier verslag over de etappe van Wange (Vlaams-Brabant) naar Borlo (Limburg).

In Wange is bijna iedereen tweetalig, vertelt inwoonster Daisy Avermaete, die een prachtige vierkantshoeve als hotel exploiteert. Zijzelf is het ook, en dat komt goed uit, want enkele verre familieleden van haar kennen alleen maar Frans, en in het contact met die mensen is het Frans de voertaal. Frans spreekt ze ook als ze zaken doet met mensen aan de andere kant van de taalgrens. De meesten van hen verstaan wel Nederlands, maar Nederlands spreken doen ze zelden.

De taalgrens

Persoonlijke vrienden heeft Daisy in Wallonië niet. Net als veel andere Vlamingen koestert ze relatief warme gevoelens jegens de Walen: ‘die zijn gedienstiger en hartelijker dan Vlamingen’. Voor een Belgische burgeroorlog hoeven we dus, naar ik begrijp, niet te vrezen. ‘Mijn onderhoudsman komt van over de taalgrens. Ik spreek Frans met hem. Tja, hij is goed hè?’ zegt ze, zich half en half excuserend. Over de taaltoestanden in het naburige Vlaamse stadje Tienen is ze tevreden. ‘Het is hier veel beter dan dertig jaar geleden. Toen spraken de winkelmeisjes daar allemaal Frans.’

In Wange zie ik een Franstalig opschrift op de gevelsteen van een kerk. Het gebouw dateert van 1947. Was het dorp toen Franstalig? Dat is nauwelijks denkbaar, nog in 1942 had de Vlaamse hoogleraar H. Draye geconstateerd dat Wange Vlaams was. Wel is het zo dat het dorp van 1800 tot 1964 bij de provincie Luik hoorde - maar of dat het Frans verklaart? Het blijft vreemd.

Een zwarte, vervaarlijk uitziende hond schiet blaffend de weg over, mij achterna, maar wordt goddank teruggeroepen. Mijn angst belet me niet om nog snel even te



constateren dat dit in het Frans gebeurt:

- ‘Tu es folle?!?’

Weet ik meteen dat dat beest een teef is. Toch wel een handige taal, dat Frans.

In een snackbar wacht ik op mijn stoofvlees met friet. Een jonge man komt zonder groeten binnen en bestelt:

‘Two cola and ice cream’.

Benieuwd wat voor iemand dat is. Een Engelsman? De patatbakker gaat aan de slag en reikt alles over de toonbank aan.

Klant: ‘Combien?’

Aha, klant is een Franstalige die geen Nederlands kan of wil spreken, maar blijkbaar ook zijn Frans niet wil opdringen.

Eigenaar: ‘Twee euro vijftig’.

Klant betaalt. Eigenaar: ‘Dank u wel’.

Klant: ‘Au revoir’.

Eigenaar: ‘Dag meneer’.

In Neerwinden naderen mij twee schommelende madammekes. Ik hoor een flard van hun Franse gesprek en versta nog net de laatste woorden van de één, ‘.... la poubelle’. Onverhoeds richt zich nu de ander tot mij: ‘Mag ik u een klein folderken meegeven alstublieft?’ Aha, Jehovagetuigen. Ja, als het moet spreekt Jehova ook Nederlands.

Volgende pleisterplaats: Landen. Een onopvallend, nogal lelijk stadje, en belangrijk spoorwegknooppunt.

[p. 5]

Volgens een schatting van de krant Le Soir, in 2003, is hier 15 tot 20 procent van de bevolking Franstalig. Tot die 20 procent behoort ook het gemeenteraadslid Jean-Paul Volont, al beheerst hij volgens Le Soir ook het Nederlands. Dat zal ook wel moeten, want Landen is eentalig Nederlands. Genoemde Volont doet trouwens wel meer dingen dubbel: hij is niet alleen lid van de Waalse PS (Parti Socialiste) maar ook van de Vlaamse Socialistische Partij.

Een klein detail in het stadsbeeld van Landen - de straatnaam Gendarmerieplein - verraadt nog dat het stadje tot vrij kort geleden bij de provincie Luik hoorde; nu valt het onder Limburg. Het Franse woord Gendarmerie (in het Nederlands heet dat de Rijkswacht) herinnert eraan dat het rijkspolitiekorps lange jaren onder de ‘divisie’ Luik ressorteerde. Pas na 1941 werd de politie onderdeel van een Vlaams district.

Buiten Landen ziet het er zo Belgisch uit als het maar kan. Lintbebouwing langs een weg die kilometers lang heel, héél geleidelijk afdaalt naar een verre, grijsblauwe diepte. Een feest voor de afdalende wielrijder. Zonder de minste bocht snijdt deze weg door het land, een kaarsrechte lijn op de landkaart. De eindeloze helling vertoont niet de minste knik en lijkt door een reuzenhand met een troffel gladgestreken. Vlak achter de horizon houdt het Waalse Hannuit zich verborgen.

Linksaf naar Wezeren. Het dorpje illustreert heel mooi de feilbaarheid van de talentellers. De reeds genoemde H. Draye heeft de uitkomsten van diverse talentellingen naast elkaar gelegd en ontdekt ‘hoe ver de taalstatistiek van de werkelijkheid verwijderd kan blijven’. Draye stuitte op het merkwaardige feit dat Wezeren, dat altijd als een eentalig Vlaams dorp was beschouwd, in 1920 naar Wallonië overging, om in 1930 weer naar Vlaanderen terug te keren. De maatregel van 1920 was genomen op grond van foute gegevens.

Hele reeksen dorpen en steden langs de taalgrens zijn in de loop van de tijd verfranst - van Ploegsteert via Vloesberg tot Opheylissem enzovoort. Het doet mij dan ook deugd te zien dat het omgekeerde óók wel eens gebeurd is. Sommige plaatsnamen geven dat zelfs expliciet aan, namelijk wanneer ze het woord ‘Waals’ bevatten. Zo zijn de etymologen - Vlaamse en Waalse - het er roerend over eens dat de inwoners van het Vlaamse dorpje Walshoutem - vlak bij Wezeren - ooit Frans (‘Wals’) hebben gesproken; omstreeks 1650 is het dorpje Vlaams geworden. Dorpen als Walshoutem moeten Waalse eilandjes in een Vlaamse zee zijn geweest, anders zou hun naam geen onderscheidende waarde hebben gehad. Soms lagen zulke taaleilandjes behoorlijk diep in Vlaanderen, zoals blijkt uit de naam van een dorpje Walem, ten noorden van Mechelen; hemelsbreed ligt dit 35 kilometer van de huidige taalgrens. Walem betekende ‘heem’ (huis) van een Waal.

Sint-Martens-Voeren

Een enkele keer is nauwkeurig te reconstrueren hoe zo'n Frans taaleiland is ontstaan. In de streek tussen Brussel en Aalst liggen veel plaatsen met namen die oppervlakkig gezien wel Nederlands klinken, maar toch ook iets on-Nederlands hebben: Mutsereel, Kramaai, Spaneit, Brauwier, Mespriel, Forneide, Kavee, Ponpeveie, Bierlein, Bajoel, Montil, Kaloen, Pisotte, het kan niet op. Het Frans schemert er overduidelijk doorheen. Dit taaleiland ligt zo'n 25 kilometer ten noorden van de huidige taalgrens. Het ontstond in de elfde eeuw, toen de hertogen van Brabant hier een groot aantal immigranten binnenhaalden uit Wallonië en Lotharingen. Die mensen waren hard nodig, want de streek was ernstig geteisterd en ontvolkt na de oorlogen die de hertogen hadden gevoerd tegen het graafschap Vlaanderen.

Omgekeerd moeten er ook tot diep in Wallonië Nederlandstalige taaleilanden zijn geweest die sinds lang verfranst zijn. Er zijn weliswaar geen voorbeelden van plaatsen met het woord voor ‘Vlaams’ erin, wel zijn er indirecte bewijzen.

[p. 6]

Zo komt de naam van het dorp Walhain (in Waals-Brabant) van ‘Waalheem’, huis van de Waal. Nogal logisch, zou men zeggen. Maar blijkbaar was die naam nodig om dat Waalse huis te onderscheiden van omringende Vlaamse huizen en gehuchten. Op de kaart zijn soms nog sporen te zien van de voormalige ‘zeeën’ die rondom zulke taaleilandjes lagen. Zo ligt een kilometer ten oosten van het genoemde Walhain een gehucht Lérinnes, waarvan de naam verwant is met het Nederlandse Laar (weide in het bos), en twee kilometer naar het noordoosten is er een gehucht Tourinnes, dat in het Vlaams Deurne heet en waarin moeiteloos het woord ‘doorn’ te herkennen is: hier was ooit een doornbos.

Op 29 januari 1937 was het al genoemde plaatsje Walshoutem het toneel van een fraaie stunt van Flor Grammens, de twintigste-eeuwse Uilenspiegel. Samen met zijn vriend Lemkens reed hij per auto naar het gemeentehuis van Walshoutem (nu geen zelfstandige gemeente meer), en meldde zich bij het secretariaat. Vele jaren later herinnerde Grammens het zich als volgt. ‘Ik zei aan de vrouwelijke bediende dat ik kwam onderzoeken of de taalwet er werd toegepast. Dat bleek niet het geval te zijn. De vrouw vroeg me te bewijzen wie ik was en ik liet mijn identiteitskaart zien waarop “Inspekteur T.O.” stond, wat behalve Technisch Onderwijs voor haar ook Taal-Opzicht kon zijn. Ik slaagde erin mij het boek met de verslagen van de gemeenteraadszittingen te doen overhandigen, constateerde dat alle verslagen in het Frans waren opgesteld en verklaarde dat ik het boek en andere Franse bewijsstukken in beslag moest nemen omdat de minister van Binnenlandse Zaken moest weten wat er gebeurde. Dat ging allemaal niet zo makkelijk want de dame telefoneerde naar de burgemeester die ook weer kamerlid was maar eer ze klaar was, raakte ik met de buit buiten, waar mijn vriend Lemkens de veldwachter had beziggehouden.’

Zoals gewoonlijk had Grammens zijn actie tot in de puntjes voorbereid. Hij had er rekening mee gehouden dat de politie hem in Brussel op het station zou opwachten, in de wetenschap dat hij altijd per trein reisde. Deze keer liet Grammens zich dus niet naar Brussel rijden maar naar Landen, waar hij in een andere auto overstapte - het klinkt als een spannend jongensboek. Nadat hij in Leuven nog een keer van auto gewisseld, gaf hij het belastende materiaal in Brussel af bij de krant De Standaard, waar de hoofdredacteur kopieën maakte. Ten slotte wandelde Grammens met twee getuigen naar het ministerie van Binnenlandse Zaken om het bewijsmateriaal daar te deponeren. Het politieke vuurwerk kon beginnen.

De redactie biedt u een voorpublicatie aan van Riemers Reinsma's jongste boek, Wandelen langs de taalgrens. Het is bij uitstek een onderwerp voor het ANV, maar nu is het eens in de vorm van het verslag van een onbevangen taalkenner.
Riemer Reinsma is taalpublicist. Hij stelde enkele woordenboeken samen (onder andere de Prisma van de Synoniemen) en is vaste medewerker van het maandblad Onze Taal. Verder is hij hoofdredacteur van het tijdschrift TaalActief. En last but not least: een fervent wandelaar.
Riemer Reinsma, Wandelen langs de taalgrens. Amsterdam: Contact, 2005. 176 blz. ISBN 90 254 1963 1. Het boek verschijnt in juni 2005 en kost €19,90.