Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 9]

Muziek
Kennis en waardering van oude Nederlandse muziek kan ‘crescendo’
Klassieke Nederlandse muziek heeft het moeilijk in Nederland
Rob van der Hilst

Stel dat in concertzalen en operahuizen van buurland Duitsland het volgende programma-aanbod bon ton zou zijn. Met uitzondering van de categorie eigentijdse muziek - waarvoor levende componisten, waar ook ter wereld, zich altijd voor uitvoeringen van eigen werk sterk maken - is het vooral Engels repertoire, Scandinavisch, Pools, Boheems en Hongaars repertoire, Nederlands en Belgisch repertoire, maar zelden of nooit Duits of Oostenrijks repertoire dat de klok slaat.

Wat blijkt? Muziek van zachtjes gezegd niet-ongetalenteerde componisten als Bach, Mozart, Haydn, Beethoven, Schubert, Mendelssohn, Schumann, Brahms, Bruckner en Mahler zou benoorden de Alpen slechts mondjesmaat worden uitgevoerd.

Onmogelijk en ondenkbaar zou ook u in het internationale communis-opinio-koor van muziekliefhebbers, jong en oud, gaan meezingen. Maar ‘vertalen’ wij deze volstrekt denkbeeldige situatie naar Nederland, dan is de nagenoeg totale absentie van oudere en oude Nederlandse muziek de realiteit. In drietalenland België zal het niet anders zijn wat betreft muziek van vooral Vlaamse en ook Waalse componisten uit de verre en nabije oudheid.

De muziek van componisten die in de Lage Landen geboren werden en er al dan niet (permanent) werkten, leidt namelijk in het deltagebied van Schelde, Maas en Rijn een schemerbestaan. Het repertorium blijkt, in manuscriptvorm, als oude muziekdrukken of in moderne muziekwetenschappelijke uitgaven, meestal diep te zijn weggestopt in keurige archieven en bibliotheken.

Maar heel zelden wordt de muziek van Jan Pieterszoon Sweelinck (zeventiende-eeuwse tijdgenoot van de Vlaamse muziekmeester Peeter Cornet) of van Richard Hol (negentiende-eeuwse



tijdgenoot van de uit Luik afkomstige César-Auguste Franck) op Nederlandse podia uitgevoerd. Dat de naam Sweelinck nog ergens in het collectieve geheugen van Nederlanders een plaats heeft gekregen, komt wellicht omdat diens portret ooit een bankbiljet sierde. En ook omdat overal in het land nog wel eens straten zijn vernoemd naar deze grote en ooit zo enorm invloedrijke musicus uit Amsterdam.

Wat is er mis dat uitingen van de oude, reeds lang gestorven scheppende musici in het actuele podiumaanbod van Nederland nauwelijks voorkomen? De situatie in Vlaanderen en in België als geheel is dienaangaande vrijwel identiek. Met kwaliteitsoverwegingen zal dit weinig uitstaande hebben. Immers, de betreffende muziek wordt toch nauwelijks gespeeld. Hoe kun je die dan beoordelen?

Toegegeven, muziek staat niet alleen te boek als een van de meest abstracte kunstuitingen, maar dat is zij ook. Gebondenheid aan de talen van het tweetalige Nederland - namelijk het Nederlands èn het Fries - zoals dit bij de Schone Letteren het geval is, kent oude Nederlandse muziek in wezen niet. Sterker nog, muziek kent die in principe helemaal niet, met uitzondering natuurlijk van composities waar teksten aan te pas komen, zoals opera's, liederen en koormuziek, waardoor in de regel nog wel de herkomst van de componist valt op te merken, tenminste wanneer het daarbij gaat om diens moerstaal.

Of het moet, meestal in het geval van instrumentale muziek, gaan om uitingen die sterk verbonden zijn met de volksmuziekkunst van een bepaald land - zoals bij Bartók uit Hongarije, Grieg uit Noorwegen en Röntgen uit Nederland - zodat de herkomst van de maker in kwestie herkenbaar met zijn of haar geografisch-culturele achtergrond in verband valt te brengen. Hetzij door middel van een al dan niet sterk collectief besef van de volksmuziek in kwestie (intuïtief of via kennisassociatie), dan wel door middel van weten (tekstuele beschrijvingen).

Franck en Zweers

In dit opzicht is César-Auguste Franck (1822-1890) een bijzonder geval. Franck werd geboren in Luik, in de tijd dat die



stad nog onderdeel was van het ‘eerste’ Koninkrijk der Nederlanden waarover een telg uit het van origine Duitse vorstenhuis van Oranje-Nassau als Koning Willem I de scepter zwaaide. Nadat de Franstalige Franck definitief naar Parijs was verhuisd (1844) en hij de Franse nationaliteit had verworven, droeg hij zijn eerste ‘officiële’ composi-

[p. 10]

ties (een verzameling van drie fraaie pianotrio's) op aan de eerste Koning der Belgen, Leopold I, telg van het eveneens Duitse vorstenhuis Von Sachsen-Coburg. Het was een subtiele steun aan de Belgische onafhankelijkheid van deze voormalige ‘Nederlander’, die waarschijnlijk wel nooit Belg is geworden. Staatsrechtelijke ordeningen zijn in wezen van weinig tot geen betekenis voor scheppers van muziek. Of het moet gaan om muziekstukken die uitdrukkelijk een politieke ‘boodschap’ herbergen, zoals de derde symfonie ‘Aan mijn vaderland’ uit 1890 van de Nederlandse componist Bernard Zweers (1854-1924). Naar verluidt - want gehóórd



in een concertzaal heb ik dit werk nimmer - is het in elk geval een interessante compositie, zo las ik ergens. Onduidelijk is echter of deze kwalificatie te maken heeft met een (sterke?) nationalistische (?) inslag van dit orkestwerk, waardoor het zelfs binnen het geheel van de eigentijdse Nederlandse muziek van toen opviel, of met de compositorische kwaliteiten ervan (vorm, thematiek en melodiek, harmoniek en instrumentatie).

Ik denk dat het gewoon heel jammer is dat klassieke muziekliefhebbers in dit deel van het Europese continent maar heel zelden, of nooit, in aanraking komen met de muzikale scheppingen uit de Nederlandse muziekgeschiedenis of met muziek die afkomstig is van componisten die ooit in Nederland waren geboren en getogen, maar die later naar het buitenland uitzwermden om daar hun economische en artistieke geluk te beproeven. Ik denk hierbij aan meesters als Jan Tollius uit Amersfoort, tijdgenoot van zowel Sweelinck als Cornet, die naar Italië toog, en aan Willem de Fesch uit Alkmaar en Pieter Hellendaal uit Rotterdam, die in het achttiende-eeuwse Groot-Britannië hun heil zochten én vonden.

Jammer is het in de eerste plaats, omdat de oude Nederlandse muziek meestal van een voortreffelijk kaliber is.

De Amerikaanse barokmusicus Jed Wentz bijvoorbeeld, die fluitist is en dirigent van het gerenommeerde ensemble Musica ad Rhenum, verrichtte grondig onderzoek naar de volstrekt onbekende achttiende-eeuwse Nederlandse barokmuziek - die zelden in moderne praktijkuitgaven voorhanden is en aanvankelijk [dus] niet of nauwelijks op zijn lessenaar kón verschijnen. Wentz heeft zelfs een belangrijk deel van zijn artistieke bestaan aan dit repertorium gewijd. Het impliceerde en impliceert voor de inmiddels self-made musicoloog noeste arbeid om oude partituren in moderne speelpartijen en -partituren om te zetten voor concerten en cd-opnamen.

Ten tweede is het jammer, omdat in de kunst die in een apart en betrekkelijk klein taal- en cultuurgebied als Nederland (en ook Vlaanderen) geproduceerd werd en nog steeds wordt, op een of andere wonderlijke manier de ‘culturele handtekening’ vertoont, een zekere ‘mentale gesteldheid’ prijsgeeft, van de manier(en) waarop kunstenaars uit dat specifieke land het Schone, het Alledaagse Overstijgende vorm wens(t)en te geven.

Muziek en geografie

Kunst, waaronder muziek, kent vele functies, waaronder deze: het bieden van herkenning en van inspiratie, waartoe menselijke intuïtie (gevoel) en rationele perceptie de ‘poort’ vormen.

Of anders, strikt muzikaal gedefinieerd: terwijl de duur van een negentiende- en vroeg-twintigste-eeuwse symfonie van een Nederlandse componist gemiddeld een half uur bedraagt, zal de duur van symfonieën van bijvoorbeeld Bruckner en Mahler qua tijdsbeslag zo ongeveer het drievoudige ervan bedragen.

Het eerste blad van het Piano Trio, Op. I, No. I, F-sharp minor, door César Franck. De drie complete pianostukken zijn als pdf gratis te downloaden.

http://www.sheetmusicarchive.net/single_listing.cfm?composer_id=59

[p. 11]

Ligt hieraan niet ten grondslag dat het besef van proporties van ‘tijd’ en ‘duur’ bij scheppende muziekkunstenaars uit een opvallend vlak, klein en door een sterke burgercultuur gedomineerd land (‘niet al te uitbundig a.u.b.’) beduidend anders ligt en is ontwikkeld dan dat bij collega's uit de (toenmalige) Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie, met zijn ver uitgestrekte gebieden, wijde berglandschappen (Glanz und Gloria)?

Een prikkelende vraag, waarvan het antwoord mijns inziens naar ‘ja’ tendeert.

Welke praktische oorzaken er zijn van het feit dat oude en oudere Nederlandse klassieke muziek in Nederland zo problematisch is komen te liggen in zowel het muziekonderwijs - amateur en beroeps - als op de podia? Hieraan ligt een waaier van sociaal-economische en sociaal-culturele oorzaken ten grondslag. Onder andere hierover hoop ik in Neerlandia regelmatig te kunnen berichten. Bijvoorbeeld naar aanleiding van boekpublicaties, cd's, dvd's en wat maar op de weg van deze musicus, schrijver, cultureel initiatiefnemer en bestuurder kan komen.

Waarom? Wel, omdat er niets mis is met muziek die voortgekomen is uit een middelgroot taal- en cultuurgebied als het Nederlandse. Wat er wel mis is, betreft de vrijwel volledig afwezigheid ervan in het publieke muziekaanbod.

De foto's in dit artikel zijn betrokken van het Nederlands Muziekinstituut en van dhr. Wentz.

Jed Wentz:

‘Toen ik, inmiddels vele jaren geleden, mij zo zoetjesaan in Nederland begon te vestigen en voorzichtig op zoek ging naar uitgaven van oude Nederlandse muziek, allereerst fluitmuziek natuurlijk, keek men mij in muziekwinkels meestal verbaasd aan, wanneer ik daarnaar vroeg. Mijnheer, dat hebben wij niet. Die reactie. Wat vervolgens mij hogelijk verbaasde.

En dit nam alleen nog maar toe, toen ik later in de gaten kreeg dat bijvoorbeeld in de Nederlandse Muziekarchieven in Den Haag solo- en ensemblestukken van achttiende-eeuwse Nederlandse meesters bewaard worden, die in kwalitatief opzicht zonder meer tot de top van de Europese muziekliteratuur behoren. Waarom die muziek hier in Nederland nooit courant les- en concertrepertoire is geworden, is voor mij een compleet raadsel. Met gebrek aan kwaliteit heeft het in elk geval niets uitstaande.’