Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

Geitenbreiers
Marc De Coster

De modale Vlaming kent geen geitenbreiers. Nederlanders daarentegen zijn er als het ware nice opgegroeid, d.w.z. de dertigers onder hen. Op 16 januari 1974 startte de VARA met De Film van Ome Willem. Het was in dit erg populaire kinderprogramma dat de geitenbreier furore maakte. Het programma was een initiatief van Aart Staartjes, maar ome Willem werd gespeeld door Edwin Rutten. Die had altijd drie mensen om zich heen: Teun (Jennifer Willems), Toon (Aart Staartjes) en August (Pieke Dassen). Ome Willem werd bovendien nog begeleid door de Geitenbreiers: een

Ome Willem (uit: www.musician.nl)

orkestje met instrumenten als piano, accordeon en bas. De hoofdgeitenbreier was Harry Bannink. Verder was er de papjesgeitenbreier (Frank Nova) en de grote grijze geitenbreier. (Harry Mooten). Er waren zelfs unieke plasgeitenbreiers. Die kwamen nooit in beeld, maar stonden wel altijd klaar om de kinderen naar het toilet te begeleiden. In feite waren ze de administratieve medewerkers van de VARA.

Marc De Coster behandelt in elk nummer van NvN onder de rubriektitel Scheldcolumn een of meer scheldwoorden. Het tweede artikel gaat over het woord geitenbreier.

Dankzij De Film van Ome Willem kreeg het woord geitenbreier een positieve connotatie, wat tevoren volstrekt niet het geval was. Want bekend was het woord toen zeker! Volgens de grote Van Dale is een geitenbreier tegenwoordig een ‘halfzacht figuur of een zeurpiet’. Het woordenboek honoreert de term pas in de 11de druk uit 1984, vrij laat in feite! De hedendaagse Van Dale (2002) geeft als verklaring alleen maar ‘sukkel’, met als betekenisverwante term ‘zonderling’. In de aanvullingen op het WNT wordt het woord omschreven als ‘scheldwoord met (bewust?) onduidelijke toepassing.’ Geitenbreier is van oorsprong een Bargoens woord. Het wordt bijvoorbeeld vermeld door Endt in zijn Bargoens Woordenboek (1974). De omschrijving luidt: ‘scheldwoord voor iemand die zeurt, of suf geacht wordt’, maar Endt geeft geen herkomstaanduiding en geen jaartal. In Een taal van horen zeggen - Bargoens en andere ongeschreven sterke taal (1969) van dezelfde auteur komt

[p. 37]

geitenbreier eigenaardig genoeg niet voor. Ook andere Bargoense woordenlijsten uit het begin van de 20ste eeuw maken er geen melding van. De oudste vindplaats in het WNT is er een uit 1968 (Paul A. Wilking, De roerige wereld van Pistolen Paul, 1968) en dat is vreemd, want dit invectief is beslist een stuk ouder. Het dook bijvoorbeeld op in een conference van Toon Hermans (opgenomen op 18 maart 1958) op een moment dat de cabaretier net populair begon te worden. Hermans vertelt hierin dat hij gekampeerd heeft in Tirol. Er waren daar vooral veel geiten, en er zat een oude herder wat bij te breien, ‘zo'n geitenbreier, weet u wel’, tot grote hilariteit van het publiek.

Het woord werd eerder opgetekend in 1955. ‘Oewoe-oe-oe-oe! wat een geitebreier! Rotterdammerland en Friesland!’, lezen we bij G.P. Smis (Het nieuwe Spionnetje. Onder de schaduw van de Westertoren: Roman uit de Jordaan). Het zou dus om een van oorsprong Amsterdams scheldwoord kunnen gaan. Die stelling wordt ondersteund door de oudste vindplaats tot nu toe: Maurits Dekker, Amsterdam bij gaslicht, 1949. Achter in het boek neemt de auteur een volgens hem ‘niet volledig lijstje van in onbruik geraakte of rakende woorden’ op. Tussen geeltje (bankbiljet van 25 gulden) en genezerik (arts) zit de geitenbreier (toen nog zonder tussen -n), met als omschrijving ‘zeurpiet’. Dat de geitenbreier toen al op zijn retour zou zijn, lijkt eigenaardig. Want waarom werd het woord niet eerder geboekstaafd? Köster Henke (De boeventaal, 1906) en E.G. van Bolhuis (De Gabbertaal, 1937) kenden het scheldwoord niet. Bovendien werd in een eerdere uitgave van de roman van G.P. Smis, Het Spionnetje (1940), niet het woord geitenbreier gebruikt, maar een soortgelijk invectief: druif (‘een vermakelijk, mal figuur’, maar ook ‘een verachtelijk mens’). In de vorige uitgave staat dus: ‘Wat 'n druif hè? Ferbeil je Rottirdammirland en oewoe-oe-oe-oe, 't is om te brulle’.

Mogen we hieruit concluderen dat het woord geitenbreier ontstaan is tussen 1940 en 1949 (eerste geschreven vindplaats) en dat het om een van oorsprong Amsterdams woord gaat? Ook de samenstelling van het woord is intrigerend. Het is onduidelijk waarom woorden als geit en breien (allebei symbolen van sulligheid?) met elkaar verbonden werden. In de associatie van zeuren met breien zit wel iets en een geit staat nu eenmaal voor domheid.

Sommigen zien een parallel met het oudere invectief muizenbreier (‘pezewever, lanterfanter’), maar eerder lijkt het mij een variant op geitenkop (‘dom iemand’). Geitenbreier zou dan gekozen zijn vanwege het rijm, wat niet ongewoon is bij scheldwoorden. In elk geval is de betekenis van het woord met de jaren breder, tot zelfs vaag, geworden. De verdere ontwikkeling, als werkwoord, kon niet uitblijven. Zo lazen we een paar jaar geleden in NRC Handelsblad: ‘Het regent dat het giet in het Big Brother-huis, maar de jongens gaan niet naar binnen. Annet zit daar te geitenbreien en weer begrip op te brengen voor de Limburgse pruimenvlaai die luistert naar de naam Desiree en het “ieventjes eel errgj moeilijk hjeeft”.’