Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 41]

Over heethoofden, leeghoofden en warhoofden
Siegfried Theissen

Op blz. 149 schrijft de ANS: ‘possessieve samenstellingen met onzijdige namen van lichaamsdelen als tweede lid die levende wezens aanduiden, zijn meestal de-woorden. Zo staan naast het been, het oog en het oor bijv. de langbeen, de krombeen, de blauwoog, de scheeloog, de langoor, de domoor. Bij de possessieve samenstellingen met -hoofd komt echter ook het onzijdige genus voor: de/het heethoofd, het/de leeghoofd, het/de warhoofd, het dwaashoofd en het dwarshoofd.’

Als we er de woordenboeken op naslaan, constateren we dat die het niet eens zijn over het (dubbele) genus van heethoofd, leeghoofd en warhoofd.

	ANS^1)	WDL^2)	GVD^3)	HVD^4)	KRA^5)
heethoofd	de/het	de	de	de	de
leeghoofd	de/het	de/het	het	de/het	de/het
warhoofd	de/het	de/het	de	de/het	de/het

Die verwarring is niet zo vreemd als je beseft dat er bij de genustoewijzing van dergelijke samenstellingen een conflict ontstaat tussen genus en geslacht. In samenstellingen bepaalt het rechtse deel het genus van het compositum. Wegens het hoofd zouden heethoofd, leeghoofd en warhoofd dus onzijdig moeten zijn. Anderzijds zijn er samenstellingen van hetzelfde type, zoals langbeen, scheeloog en domoor, die uitsluitend de-woorden zijn, omdat de semantische component - levend wezen - hier de doorslag heeft gegeven. Maar dat is niet gebeurd bij bleekgezicht (het) en ook niet bij feestvarken (het), dat weliswaar geen samenstelling is met een lichaamsdeel, maar waar er ook een conflict is tussen genus en geslacht. Nog eigenaardiger is dat dwaashoofd en dwarshoofd, die op precies dezelfde manier gevormd zijn als de drie hier besproken samenstellingen met -hoofd, uitsluitend het-woorden zijn.

De verwarring van en in de woordenboeken is dus begrijpelijk. Het WNT kan de knoop ook niet doorhakken: voor heethoofd is er één voorbeeld met het en één voorbeeld met de; voor warhoofd alleen maar een voorbeeld met het en leeghoofd staat er niet in.

Het napluizen van mijn twee krantencorpora (Knack, 1991-2002 en NRC, 1993-1994) heeft niet veel voorbeelden met een bepaald lidwoord opgeleverd (dergelijke samenstellingen worden vooral met een onbepaald lidwoord gebruikt):

	Knack	NRC
heethoofd	het (6) - de (0)	het (3) - de (1)
leeghoofd	het (2) - de (0)	het (0) - de (0)
warhoofd	het (13) - de (0)	het (8) - de (0)

Op basis van die schaarse gegevens zou je tot de conclusie kunnen komen dat die drie samenstellingen voornamelijk, zo niet uitsluitend als het-woorden worden gezien en dat dus de grammatische regel, misschien door analogie met al de andere soortgelijke het-samenstellingen, prevaleert boven de semantische regel.

Kijk je op Google (dat ook veel spreektaal bevat), dan vind je meer voorbeelden - wat de resultaten al betrouwbaarder maakt - en ziet de verhouding tussen het en de er genuanceerder uit:

	Nederland	België
heethoofd	het: 47 (62%)	het: 9 (75%)
	de: 29 (38%)	de: 3 (25%)
leeghoofd	het: 24 (92%)	het: 2 (100%)
	de: 2 (8%)	de: 0 (0%)
warhoofd	het: 77 (90%)	het: 9 (90%)
	de: 9 (10%)	de: 1 (10%)

Voor Nederland schijnt de zaak dus duidelijk te zijn: er is een heel sterke voorkeur voor het, alleen bij heethoofd komt de nog in iets meer dan een derde van de gevallen voor. De Belgische Google heeft weliswaar weinig voorbeelden opgeleverd, maar er is ook hier een duidelijke voorkeur voor het het-genus.

De ANS heeft dus niet helemaal ongelijk als ze zowel het als de vermeldt, maar er zou bij een volgende uitgave toch eens op de voorkeur voor het gewezen kunnen worden. De Woordenlijst vergist zich met het uitsluitend toekennen van de aan heethoofd. Maar in de Meppeler Courant (of all papers!), een van de bronnen van de Woordenlijst, was heethoofd misschien altijd een de-woord! De Grote Van Dale vergist zich gedeeltelijk bij heethoofd en warhoofd, waar het meest gebruikelijke genus niet vermeld wordt. Maar bij leeghoofd heeft het het als enig naslagwerk bij het rechte eind. Ook de Hedendaagse Van Dale en Kramers zouden het genus van heethoofd kunnen herzien.

We constateren dus dat onze belangrijkste naslagwerken het genus van heethoofd, leeghoofd en warhoofd slechts gebrekkig weergeven. Maar een kniesoor (de!) die daarover valt!

1) Algemene Nederlandse Spraakkunst,

2) Woordenlijst,

3) Grote Van Dale,

4) Hedendaagse Van Dale,

5) Kramers