|
| |
Een bloemlezing
Frans Debrabandere
Het woord bloemlezing is een leenvertaling van het Latijnse woord florilegium, waarin we het woord flos, floris ‘bloem’ herkennen en het werkwoord legere ‘bijeenlezen’, dat we ook kennen in eligere ‘uitkiezen’. Het woord wordt nooit in de letterlijke betekenis gebruikt. Met een bloemlezing bedoelen we een verzameling van uitgelezen geschriften. Ook het Duits heeft een vergelijkbaar purisme, nl. Blütenlese. Florilegium leeft in het Frans voort als florilège, maar heel wat gebruikelijker is anthologie, dat ook in het Nederlands, Duits, Engels (anthology) gangbaar is. Het woord bestaat uit Grieks anthos ‘bloem’ en legein ‘verzamelen, uitkiezen’. Vrij ongebruikelijk is chrestomathie, dat eveneens van het Grieks stamt, nl. chrestomatheia. Dat woord heeft met bloemen niets te maken, want het betekent eigenlijk ‘leergierigheid’ en slaat op een boek dat nuttige kennis en uitgelezen teksten bevat. We ontleden het woord in Grieks chrestos ‘nuttig’ en manthanein ‘leren’.
Beneden willen we voor u enkele echte bloemen lezen.
| |
Begonia
Toen de Franse botanicus Plumier (en niet Plumter, zoals in het Van Dale Etymologisch Woordenboek staat) (1646-1707) een naam moest geven aan nieowe bloemen afkomstig uit Mexico, Costa Rica en omstreken, wou hij een vriend van hem eren. Dat was Michel Bégon (1638-1710), intendantgeneraal van San Domingo, die de plantkunde en botanisch onderzoek in de Franse Antillen bevorderde. De bégonia (Ndl. begonia) werd dus vernoemd naar Bégon.
| |
Camelia
De jezuïet George-Joseph Kamel (1661-1706) bracht van de Filippijnen een sierheester mee naar Europa. Botanici gaven er de wetenschappelijke naam Thea japonica ‘Japanse thee’ aan, vanwege de gelijkenis met de theestruik. De Zweedse botanicus Linnaeus (Carl von Linné, 1707-1778) noemde ze evenwel camellia, naar de jezuïet Camelli, van wie de familienaam naar de gebruiken van die tijd gelatiniseerd werd. De camelia is dus vernoemd naar pater Kamel.
| |
Chrysant
De wetenschappelijke naam van deze bloem is Chrysanthemum sinense. Dat woord is de verlatijnsing van Grieks chrusantemon, wat zoveel betekent als ‘goudsbloem’. We herkennen er het woord chrusos ‘goud’ in en anthemon ‘bloem’, een variant van anthos, dat we al leerden kennen in anthologie. De naam kan misschien verwondering wekken, omdat de bloem helemaal niet goudkleurig is. Maar oorspronkelijk was de bloem wel goudgeel. Het Nederlands heeft de bloemnaam verkort tot chrysant. Het Duits heeft de volle naam Chrysanthemum bewaard. De Latijnse naam is in het Frans chrysanthème geworden, een vorm die het Duits als Chrysantheme overgenomen heeft. Ook in de Vlaamse dialecten wordt nog vaak het Franse woord chrysanthème gebruikt.
| |
| |
| |
Clivia
De wetenschappelijke naam is Clivia miniata hybrida, van de familie van de Amaryllidaceae. De bloem is vernoemd naar Lady Charlotte Florentina Clive (†1866). Zij was de gouvernante van koningin Victoria en op haar landgoed bloeide de bloem voor het eerst.
| |
Dahlia
De Zweedse botanicus Anders Dahl (1751-1789) was een leerling van Linnaeus en voerde de plant uit Mexico in. In 1789 werden de zaden uit Mexico naar Madrid gestuurd, zodat daar de eerste dahlia's gekweekt konden worden. In 1791 eerde de Spanjaard Cavanilles Dahl door de bloem naar hem te vernoemen. Oorspronkelijk heette de bloem in het Duits Georgine. Daarmee wou Wildenow in het begin van de 19de eeuw de natuurkundige Georgi uit Petersburg eren. Maar sinds het midden van de 19de eeuw is ook in het Duits de naam Dahlie gebruikelijk geworden.
| |
Forsythia
De bloem, ook Chinees klokje genoemd, is vernoemd naar de Engelse tuinbouwkundige William Forsyth (1737-1804), die de bloem meebracht uit China. De familienaam Forsyth is o.m. bekend door de Engelse schrijver Frederick Forsyth (o1938), maar vooral door The Forsyte Saga (1922) van John Galsworthy. Forsyth - met de klemtoon op for - is een Gaëlische naam en wordt gewoonlijk verklaard als ‘man van vrede’. Oude vormen van de naam vertonen vaak een voorzetsel, bv. 1365 William de Fersith in Edinburgh. Maar een dergelijke plaatsnaam kon tot dusver niet geïdentificeerd worden. De naam werd volksetymologisch ook wel vervormd tot Foursides.
| |
Fuchsia
De fuchsia of foksia, wetenschappelijk Fuchsia hybrida, is een sierplant die uit Chili stamt. Ze heeft rode, paarse of witte hangende klokbloemen. De naam werd gevormd door de bekende Linnaeus naar de Duitse botanicus Leonhart Fuchs (1501-1566), de auteur van het New Kreüterbuch uit 1543. Deze bloemnaam wordt vaak verkeerd uitgesproken; de correcte uitspraak is fuksiaa of foeksiaa.
| |
Hortensia
De Franse botanicus Commerson maakte de reis om de wereld van Bougainville mee van 1766 tot 1769. Uit China nam hij een bloem mee. Hij vernoemde ze naar Hortense, de vrouw van zijn reisgezel Lapaute. Dat is evenwel niet helemaal zeker, want haar voornaam was blijkbaar Reine. De voornaam Hortensia gaat natuurlijk op het Latijnse woord hortus ‘tuin’ terug, dat verwant is met Ndl. gaard.
| |
Hyacint
Het oudst bekende voorbeeld van deze bloemnaam in het Nederlands is van circa 1240 in de vorm iacinct. Deze vorm beantwoordt aan Oudfrans jacint. Rembert Dodoens noemt de bloem ook jacint. Frans hyacinthe gaat terug op Latijn hyacinthus uit Grieks huakinthos. Dat was de naam van een Spartaan, een jeugdvriend van Apollo, die door hem bij vergissing werd gedood. Uit zijn bloed ontsproot een bloem, de hyacint. Ook een edelsteen kreeg die naam, omdat die de kleur heeft van de bloem. De laatste jaren is de voornaam Hyacinth evenwel wereldbekend door de figuur van de bazige vrouw in ‘Keeping up appearances’.
| |
Lobelia
De bloem herinnert aan de Rijselse botanicus Matthias Lobelius, eigenlijk De Lobel of De l'Obel (1538-1616). De naam De Lobel komt in Vlaanderen nog frequent voor. Ik heb een vriend die zijn naam op zijn Nederlands uitspreekt, dus rijmend op nobel. Maar eigenlijk is het een Franse naam de l'aubel. Het Oudfranse woord aubel uit albel ‘witte populier, zilverpopulier’ gaat terug op Lat. albellus, een afleiding van albus ‘wit’, naar de witte kleur van de blaren. Het is het Nederlandse woord abeel geworden. Aan de Franse familienamen Lobel(le), Laubel, Delobel(le), Delobeau beantwoordt dus onze naam van den Abeele, van den Abeel(en), Abeel(e) enz.
| |
Tulp
De oude en buitenlandse vormen verraden de herkomst van het woord: 1573 tuliban, Engels 1578 tulipa, Oudprovençaals toulipan, It. tulipano, Spaans tulipan, Portugees tulipa. De Bo noemt het woord tulpane - met de klemtoon op tul - nog West-Vlaams. En Lievevrouw-Coopman vermeldt nog de Gentse woorden tulpaan, tulipante, tullepanten voor ‘tulp’. Adriaen Poirters (1605-1674) schreef: van witte lelien, van ghevlamde tulpanten, van wel-rieckende roosen. Deze vormen op -aan hoeven ons niet te verwonderen, als we weten dat de bloemnaam van het Turkse woord tulbend stamt. Ook Perzisch dulbänd. De open bloem lijkt nl. enigszins op een tulband. De witte tulp werd in de 16de eeuw ingevoerd door Ogier Gislenus van Busbeke, volgens wie de Turken de bloem ‘tulband’ noemden, hoewel een tulp in het Turks lâle heet.
| |
Zinnia
De zinnia is een sierplant uit Mexico. De talrijke bloemen vertonen fraaie kleurschakeringen en de blaadjes liggen als schubjes over elkaar. De Zinnia elegans en de Zinnia Haageana behoren tot de familie van de Compositae. De bloem is vernoemd naar de Duitse medicus Johann Gottfried Zinn (1727-1759), hoogleraar aan de universiteit van Göttingen. Hij was de eerste die over de anatomie van het menselijk oog publiceerde: ‘Descriptio anatomica oculi humani iconibus illustrata’.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd