Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 7]

Algemeen
Cultuur en de Europese Grondwet
Wilfried Vandaele

De Europese eenmaking was in wezen cell economische aangelegenheid. De grote vrije markt moest het handelsverkeer aanzwengelen en daar zou iedereen peter van worden. Over cultuur werd in het Verdrag van Rome met geed woord gerept. Cultuur bleef dus, conform het subsidiariteitsbeginsel, de bevoegdheid van de lidstaten. In de praktijk liet Europa zich willens nillens toch met cultuur in. Al is het maar omdat culturele producten (tv-producties, boeken, shilderijen ...) ook een economische, commerciële dimensie hebben. Ook voor culturele producten gelden immers in- en uitvoermodaliteiten, btw-tarieven enz.

Maar hier loerde en loert een gevaar: als de ongebreidelde concurrentie, die volgens het Europese adagium moet spelen voor economische goederen, ook volop mag spelen voor culturele producten en diensten, dan zijn de kleinere taalen cultuurgemeenschappen daarvan gegarandeerd het slachtoffer. Als die kleinere taal- en cultuurgemeenschappen geen beschermende en stimulerende maatregelen Mogen nemen ten gunste van bun cultuur, dan kunnen ze niet optornen tegen de groten. Dergelike maatregelen zijn bijvoorbeeld het subsidiëren van de publieke omroep en van films, het instellen van een ‘waste boekenprijs’, het onderling afspreken zoals dat tussen Vlaanderen en Nederland gebeurt - dat landen die een zelfde taal en cultuur delen, elkaars radio- en tv-zenders doorgeven (‘must carry’-regeling of doorgifteplicht).

Haar niet alleen ‘onbewust’, ook bewust ging Europa zich moeien met het culturele terrein, bv. door het aanduiden van Europese culturele Hoofdsteden. Met technocratie verover je immers de harten van de burgers niet, luidde de redenering, en het kon toch ook geen kwaad om te wijzen op wat de Europeanen gemeenschappelijk hebben aan culturele wortels.

Om paal en perk te stellen aan de Europese culturele bemoeienissen, werd in het Verdrag van Maastricht (1992) de zogeheten ‘cultuurparagraaf’ opgenomen (art. 128). Die stelde dat de lidstaten wel degelijk beschermende en stimulerende maatregelen mogen nemen ten gunste van de eigen cultuur. Met het Verdrag van Amsterdam werd het artikel hernummerd tot art. 151 en lid 4 van het artikel werd aangescherpt. Terwijl het oorspronkelijk luidde ‘De Gemeenschap houdt hij haar optreden uit hoofde van andere bepalingen van dit verdrag rekening met de culturele aspecten’, werd daar in Amsterdam de zin aan toegevoegd: ‘met name om de culturele verscheidenheid te eerbiedigen en te bevorderen’.

Wilfried Vandaele

Wilfried VANDAELE (Brugge, 5 juni 1959) is algemeen secretaris van het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland. Voorheen was hij communicatieverantwoordelijke van de Vlaamse Milieumaatschappij en algemeen secretaris van de stichting Algemeen-Nederlands Congres. Van opleiding is hij licentiaat in de Germaanse filologie en licentiaat in de pers- en communicatiewetenschappen.
Meer dan de burger weer hij waar de belangen voor onze taal en cultuur gevaar lopen en waar een goed taal- en cultuurbeleid op zijn plaats is. De crux in Europa vormen de vrije handel en/versus de bescherming van de cultuur. Het zal nog vaker onderwerp van gesprek vormen.

[p. 8]

Naast het passieve ‘eerbiedigen’ leek de EU dus ook een actieve rol te krijgen wat de culturele diversiteit betreft: ze moest die voortaan namelijk ‘bevorderen’. In de feiten is van zo'n actieve rol niets te bespeuren. In Europese programma's als Cultuur 2000 wordt de culturele verscheidenheid wel als een na te streven doel genoemd, maar in de praktijk, bij de uitvoering van de projecten, komt er van het bevorderen van die verscheidenheid weinig of niets terecht.

Grondwet en culturele praktijk

De Grondwet van de Europese Unie, zoals die in juni in Brussel door de regeringsleiders werd goedgekeurd, stelt in art. 1-3: ‘De Unie eerbiedigt haar rijke verscheidenheid aan culturen en talen en ziet toe op de instandhouding en de ontwikkeling van het Europees cultureel erfgoed’. Art. 1-16 noemt cultuur als een van de ‘gebieden voor ondersteunend, coördinerend of aanvullend optreden’, wat betekent dat die gebieden primair de bevoegdheid blijven van de lidstaten. In het Handvest van de Grondrechten, dat als deel II in het grondwettelijk verdrag is opgenomen maar juridisch niet bindend is, zegt art. 11-22: ‘De Unie eerbiedigt de culturele, godsdienstige en taalkundige verscheidenheid’.

In theorie hoeven we ons dus weinig zorgen te maken: de culturele verscheidenheid wordt in de teksten belangrijk genoemd. Maar van een actief stimuleren van die verscheidenheid door de EU komt alsnog niets in huis. En dat er een kloof bestaat tussen woord en daad, daarvan is ook het taalgebruik in de Europese instellingen een voorbeeld. In 1957 legden de oprichters in artikel 217 van het EG-verdrag vast dat het Nederlands een van de officiële werktalen is en dat het talenregime alleen met eenparigheid van stemmen gewijzigd kan worden. Toch zien we hoe onze taal in de feiten terrein verliest als werktaal van de Unie.

En als de culturele uitzondering (exception culturelle in diplomatieke termen) in de Europese Unie verankerd is, dan nog is de strijd niet gestreden. Hetzelfde debat wordt immers gevoerd op het niveau van de Wereldhandelsorganisatie (WHO) en GATT/GATS. Aan deze mondiale tafel is het de EU die haar lidstaten vertegenwoordigt. Aangezien de Europese afspraken ondergeschikt zijn aan de mondiale WHO-afspraken, is het van het grootste belang dat ook de WHO aanvaardt dat voor cultuur andere normen gelden dan voor louter economische goederen en diensten.