Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 3]

Algemeen
‘Het gaat goed met het Nederlands’
Algemeen secretaris Koen Jaspaert neemt afscheid van de Taalunie
Els Ruijsendaal

Per 1 september 2004 heeft prof. dr. Koen Jaspaert afscheid genomen van de Taalunie, waarvan hij sinds april 1998 als algemeen secretaris de belangen van het Nederlands behartigd heeft. Hij keert terug naar de Universiteit van Leuven, waar hij ook voorheen werkzaam was.
Als vereniging die met haar ideeën mede aan de basis heeft gestaan van deze Nederlands-Vlaamse beleidsinstelling, willen wij graag horen hoe het Koen Jaspaert is vergaan en hoe hijzelf terugblikt op deze periode.

- Zes jaar: was het tijd om te gaan?

‘Ik heb op een geëigend moment willen vertrekken: vóór een nieuw academiejaar met de mogelijkheid daaraan mee te werken en, van de Taalunie uit bezien, een jaar vóór het nieuw meerjarenplan in werking zal treden, zodat de opvolger dan thuis zal zijn in deze zaken en nog eigen accenten kan aanbrengen.’

- Als ik accenten zou willen noemen die mij zijn opgevallen tijdens je algemeen-secretarisschap, dan noem ik een tweetal: een sociale invalshoek in het taalbeleid (het accent op de taalgebruiker), een nauwer aansluiten bij de technologie (spraaktechnologie bijvoorbeeld). En de aansluiting van Suriname bij de Taalunie was daarboven nog werkelijk een historisch moment. Kenmerken genoemde accenten en gebeurtenissen nu de periode-Jaspaert?

‘In feite zijn het drie uitwerkingen van eenzelfde uitgangspunt dat ik zeker heb willen inbrengen: het uitgangspunt dat de taalgebruiker centraal moet staan en niet de taal. Men kijkt snel te veel naar taal en niet naar beleid. De overheid moet een stimulerend beleid voeren voor die zaken die van belang zijn voor de burger, beleid dus ten dienste van de burger.’

- Maar dat kan ertoe leiden dat als door toedoen van de burgers een taal uit elkaar dreigt te vallen, dat dan in feite wordt ondersteund door de Taalunie.

‘Dat zou ook anders ingezet kunnen worden: evoluties die je slecht of niet gewenst vindt, kun je afremmen of je kunt gewenste zaken stimuleren. Dat is een beleidskeuze: wat

De vertrekkende algemeen secretaris bladert in Neerlandia:
‘Het ziet er mooi uit!’

moeten burgers met hun taal doen, wat verwachten zij ervan, waar hebben ze die nodig en waar komen ze problemen tegen. Het betekent vanuit die sociale invalshoek voor taal- en spraaktechnologie bijvoorbeeld dat je het beleid erop richt dat de technologie ook mensen die Nederlands spreken, ten dienste staat. Het moet niet zo zijn dat je Engels moet kennen om van die technologie gebruik te maken, het is ook een Nederlandstalige zaak.’

Verengelsing

- Dat is helder. Maar als oude vrienden van mij - en dat is werkelijk gebeurd - gezellig eens naar de oude binnenstad van Amsterdam gaan en hun favoriete etablissement binnenstappen, worden ze in het Engels bediend. Ikzelf kom nooit meer in ons geliefde Americain op het Leidseplein, waar je alleen nog coffee and tea of wine kunt krijgen. We voelen ons er niet meer thuis. Is ook daarvoor een beleid van de Taalunie?

[p. 4]

‘Dat zijn inderdaad punten waar je ook duidelijk stelling in moet nemen. Ik word hier in Den Haag als Vlaming vaak in het Engels aangesproken. Voor mij is dat niet erg, maar het gebeurt ook met mensen die het Engels niet machtig zijn.’

- Voor mij zou dat wel erg zijn. Maar hoe dan ook, daar mag beleid toch niet op (en in) berusten?

‘Maar als je de taalgebruiker centraal neemt, kun je ook tot de conclusie komen: jongens, is het niet waanzinnig wat we aan het doen zijn? Stel nu eens dat men de opleiding voor huisarts in het Engels gaat geven. Ik wil er toch zeker van zijn dat ik een huisarts krijg met wie ik kan praten en die zijn vak op de juiste wijze kan uitoefenen. Vanuit het sociale perspectief kun je dan vaststellen dat je daar Nederlands voor moet hebben en geen Engels.’

- Engels is nu de mode: je krijgt dus wel degelijk een zeker competitie-element. Als ik een artikel van mij bij een Engelstalige uitgever uitgeef, krijg ik er meer punten voor. Dat heeft met de kwaliteit van mijn inbreng niets te maken.

Er is nu eenmaal een aantal domeinen in de afgelopen tijd internationaal geworden, vindt Jaspaert. Daarmee lijkt hij internationaal gelijk te stellen aan Engels. En dus de vraag:

- Maar als ik een artikel in het Duits schrijf, is dat niet internationaal?

‘Ja, maar de voertaal van die genoemde internationale domeinen is nu het Engels. Als je daarin mee wilt, zul je het Engels moeten beheersen.’

- Men zal toch rekening moeten houden met meer dan één taal in de wetenschap. Over een aantal jaren wordt het Engels door het Spaans gepasseerd en dan moeten we met terugwerkende kracht allemaal aan het Spaans? Zo werkt het niet.

Dat ben ik met je eens. De wijze waarop daar academisch mee omgegaan wordt, dat puntensysteem en aanverwante zaken, daar zit natuurlijk heel veel modieus gedoe in. Ik ben er een groot voorstander van meer talen goed te leren.

De beleidsthema's

- Ik noemde zonet de sociale invalshoek, de technologische, waarvan ik denk dat die niet helemaal naar de volle waarde geschat wordt, en de toetreding van Suriname. Zijn dat zaken waarvan je zegt: daar heeft mijn inbreng toe bijgedragen, daar is mijn hand te herkennen?

‘Dat valt niet precies te zeggen. Het is wel zo, dat ik bij mijn aantreden de invalshoek “de taalgebruiker centraal” wilde als instrument voor beleid, dat eigenlijk als voorwaarde stelde. En dat is een leidraad in ons beleid geworden, ook met betrekking tot Suriname.

Kijk, als wij er zijn om een beleid te voeren daar waar dat een verschil kan maken voor de burger, dan is dat in Suriname heel duidelijk het geval. Dan hoef je je niet uit te spreken voor de symbolische en historische waarde van het Nederlands voor Suriname. Je ziet gewoon een gemeenschap die voor veel onontbeerlijke zaken op dat Nederlands is aangewezen en waar je mee samen kunt werken om dat Nederlands een instrument te laten zijn. Dat is een type opdracht voor een instelling als de Taalunie.’

- Dat is in feite een ahistorische aanpak. Heel veel angels en voetklemmen worden daarmee weggewerkt. Doet dat echter altijd recht aan het geheel dat taal heet? De taalcultuur zou moeten worden meegenomen, zij heeft de taal gevormd tot wat zij is.

‘Natuurlijk, je ziet dat de taalgebruiker een geschiedenis meeneemt. Maar jij gaat hem niet vertellen hoe zijn geschiedenis eruitziet. Als je de Vlaamse kwestie bekijkt, dan heb je een verhaal over hoe het Nederlands in België heeft overleefd, een ideologisch-historisch verhaal. Dat vertellen we elkaar en dat bepaalt heel sterk hoe in Vlaanderen met de taal wordt omgegaan. De componenten daarvan en hun rol in de taalgeschiedenis zijn overigens niet helemaal onomstreden, dus hoe meet je de doorslaggevende invloed daarvan zodanig dat je het verantwoord in je beleid laat meespelen?’

- Maar het leeft in de taalgebruiker en dus is het een factor van te groot belang om helemaal weg te laten in beleid. Een instrumentele aanpak is daarmee mijns inziens in zichzelf niet volledig.

‘Dat ben ik niet met je eens. Een voorbeeld. Taal- en Spraaktechnologie (TST) is een zaak voor Nederland en Vlaanderen. Toch werden de dingen apart gedaan, tot men elkaar daarin tegenkwam en daadwerkelijk merkte dat dit een gezamenlijke zaak is. En dan zit het goed.’

- Het is van groot belang dat de Taalunie van de technologie een belangrijk beleidsonderdeel heeft gemaakt. Nu hebben technologie en verbeterde technieken het wel in zich om ook gemakkelijk verkeerd gebruikt te worden. Een voorbeeld: de wijze van systematisch ondertitelen van elkaars tv-series, terwijl daarin keurig algemeen Nederlands gesproken wordt, maakt dat men straks niet meer naar elkaar luistert en elkaar vervolgens ook niet meer gaat verstaan. Welk beleid heeft de Taalunie daarvoor?

Hierop bracht ons gesprek geen uitsluitsel.

[p. 5]

De taalgebruiker centraal

‘Het sociale aspect, de taalgebruiker centraal, is goed uit de verf gekomen. Het is een koppeling die zaken helder maakt in het beleid. Gaandeweg hebben wij ook zaken die daar niet aan beantwoorden, afgestoten en andere zaken daardoor op de juiste wijze aangepakt. Te noemen vallen zaken als Nederlands als tweede taal, laaggeletterdheid, de positie van de burger in en ten opzichte van Europa.’

Er is echter wel een maar bij, bij deze aanpak. Kijk eens naar de situatie op de universiteiten in Nederland, waar vakonderdelen zonder diepe verantwoording ten opzichte van het vak verdwijnen, waar onze taal als onderwijstaal het onderspit delft - terwijl voortdurend bewezen wordt hoezeer dat ons niveau aantast (vgl. de studie van Jochems in de vorige Neerlandia), waar een zo succesrijk en goed ontvangen etymologisch woordenboek als het EWN niet de geringste officiële steun krijgt ...

Je zegt: het gaat goed met het Nederlands, maar dat is wel een kwantitatieve invalshoek, meer dan een kwalitatieve, als je kijkt naar het taalgebruik in het publieke domein en in het onderwijs.

Als je voorts ziet hoe goed het gaat met het Nederlands buitengaats, dan is dat een succes, waarvan je je gezien het voorgaande bijna gaat afvragen: is het een leuk succes?

Het is even stil in ons gesprek. Jaspaert zoekt voorzichtig naar woorden. En zegt: ‘Ik vind het een heel moeilijk punt te weten wat dat soort evoluties betekent. Dat kun je alleen maar zien op de langere termijn. In veel vakgebieden zie je een beweging weg van het historische.’

- Ja, maar we zitten hier voor beleid, niet voor wat er toevallig gebeurt. De Taalunie is een beleidsinstrument ...

‘De keuze is duidelijk voor de Taalunie: wij houden ons niet bezig met wetenschappelijk onderzoek, tenzij daar die link is naar de taalgebruiker. Daarom hebben wij niet geïnvesteerd in het etymologische woordenboek. Als taalkundige schaf ik mij dat aan, maar voor de Taalunie als instrument is dat niet een prioritair veld.’

- Maar in andere landen is dat wel prioritair. De Taalunie zou daar toch enige rol in moeten spelen?

‘De universiteiten zijn in hoge mate autonoom en dat zal nog sterker worden. In Nederland is het niet aan de orde daar in te breken en de keuze van taal te veranderen. In Vlaanderen heeft men de taal in de wetgeving opgenomen, hoewel niet duidelijk is of dat echt afdwingbaar is. In Nederland is iets daarvan in de HOOP-nota terechtgekomen, maar daar is het minder strikt geformuleerd dan in Vlaanderen.’

De vraag blijft, of dat toch niet een zaak voor de Taalunie is. De verantwoordelijkheid voor de taalkeuze in het onderwijs, zo'n centrale zaak voor de verdere ontwikkeling, blijft een schimmige zaak en diezelfde taalgebruiker heeft hier, zo lijkt het, dan toch het nakijken.

Europa

- Wij vinden, zeg je in de Tussenbalans, het Europese taalbeleid niet een optelsom van taalbeleid van alle betrokken landen, er moet een Europees taalbeleid zijn. Tegelijkertijd legt Europa volgens het subsidiariteitebeginsel de zorg voor de taal en cultuur bij de lidstaten zelf. Wat is daar nu het antwoord van de Taalunie op?

‘Ik heb wel vaker gezegd dat Europa taal zo belangrijk vindt, dat niemand ernaar kijkt. We hebben dus geen Europees taalbeleid, dat is een vaststelling. De vraag is of dat zo verstandig is.

De tweede vaststelling is dat al die lidstaten taalbeleid gaan voeren vanuit hun eigen defensieve perspectief.’

Er moet naar de visie van Jaspaert een Europees taalbeleid komen. Als Europa dat niet maakt, dan moeten wij maar bij elkaar gaan zitten om het te maken.

‘Vijf jaar geleden hebben wij daarom al onze zusterorganisaties bijeengeroepen en constateerden we gezamenlijk dat we blijkbaar moeten helpen bedenken hoe die meertaligheid nu echt vorm zou moeten krijgen. En dan focussen wij op de taalgebruiker. De taalgebruiker moet met het Nederlands in Europa terecht kunnen. Het kan niet zo zijn dat een Nederlandstalige Engels of Frans moet gaan spreken om met Europa te praten. Mensen die op het Nederlands zijn aangewezen, moeten gelijke kansen krijgen in Europa. Ik heb daarom gereageerd op advertenties waarin men moedertaalsprekers van het Engels vroeg voor functies in Europa; dat vind ik dus niet kunnen, dan discrimineer je mensen die op andere talen zijn aangewezen. Dat zijn voor ons punten om actie te ondernemen.’

En tot slot

Voor de scheidende secretaris had ik nog enkele ja/neevragen in petto, volgens de mode per direct te beantwoorden.

Wat vind je noodzakelijk op beleidsniveau?

- instructietaal Nederlands op elk niveau? - Ja.

- betere randvoorwaarden voor de afdelingen Nederlands aan de universiteiten? - Ja!

- Nederlands in Europa als taal tot het allerhoogste niveau - Nee.

- Nederlands in de grondwet - [aarzeling] Daar ben ik niet zo gauw uit.

- Nederlands in de moskee? - Ja.

- Engels op de kleuterschool? - Nee.

[p. 6]

- Je gaat nu terug naar Vlaanderen. Hoe was het om in Nederland te zijn? Zul je de Nederlanders een beetje missen?

‘Ik zal deze omgeving enorm missen. Ik zal mijn vrienden en collega's hier missen. En dan moet ik bij zo'n vraag soms nadenken: was die collega nu Vlaming of Nederlander? Ik ben in feite een heel overtuigde Vlaamse Nederlander-Nederlandse Vlaming. Dat is voor mij één geheel.’

- Een Lagelander dus ...

‘Ja. Je vroeg me daarstraks waar ik met het meeste genoegen aan terug zal denken. Dat is de groep mensen hier. Ik heb zeer graag met het algemeen secretariaat samengewerkt. Ik vind het een prachtige club, hardwerkend, een team. Heerlijk om met deze groep gewerkt te hebben.’

- En heb je tot slot nog een boodschap voor het ANV?

‘Wat ik van het ANV altijd apprecieer is dat het op hetzelfde terrein werkt, het Nederlands-Vlaamse, en het belang daarvan voorstaat. Ik heb een gloeiende hekel aan mensen die grenzen overwaarderen, daar het accent op leggen. We kunnen over veel dingen praten: het multiculturele, de mondialisering, maar als we er al niet in slagen om dat onnozele grensje tussen Nederland en Vlaanderen te overbruggen, blijft het loos gepraat. In de mate waarin het ANV zich hiervoor inzet, heb ik veel bewondering voor het werk van het ANV en vind ik het ook belangrijk en interessant dat het gebeurt. In de mate dat het ANV terugkijkt op historie en daarin blijft hangen, heb ik het moeilijker met wat het ANV doet.

Ik denk dat het heel belangrijk is dat er een ANV bestaat dat grenzen overbrugt, en ik hoop dat het ANV meer en meer die organisatie zal zijn.’

De Nederlandse Taalunie: de feiten

De Nederlandse Taalunie kennen wij sinds de oprichting ervan (Verdrag inzake de Nederlandse Taalunie van 1980) als een organisatie die is voortgekomen uit de wens van Nederland en Vlaanderen om tot een gezamenlijk taalbeleid te komen. De organisatiestructuur is betrekkelijk eenvoudig.

Het Comité van Ministers beslist over het beleid.

De Interparlementaire Commissie oefent controle uit op het beleid. Hierin hebben elf Nederlandse en elf Vlaamse volksvertegenwoordigers zitting.

De Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren is het centrale adviescollege van de Nederlandse Taalunie. De twaalf leden zijn deskundigen uit de wereld van onderwijs, wetenschap en cultuur.

Het algemeen secretariaat is belast met de beleidsvoorbereiding en de uitvoerende taken van de Taalunie, in feite het beleidscentrum. Her wordt gevormd door zo'n vijfentwintig medewerkers met aan het hoofd de algemeen secretaris, die telkens voor een ambtsperiode van vier jaar wordt benoemd.

Wat heeft de Taalunie de afgelopen jaren zoal gedaan, geëntameerd, voltooid of bepleit?

Onder het motto ‘de taalgebruiker centraal’ en ‘internationalisering’ - de invloed van het bedrijfsleven is voelbaar - heeft de Taalunie voorgelegde zaken aangepakt en zelf initiatieven genomen. Een greep uit de grote lijst.

•	Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), Woordenlijst Nederlandse taal (het Groene boekje), Uitspraakwoordenboek en diverse tweetalige vertaal- en leerwoordenboeken
•	www.taalunieversum.org met onder meer Taaladvies en het digitale tijdschrift Taalschrift
•	Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
•	Taal- en Spraaktechnologie: de TST-centrale voor het beheer en onderhoud van digitale bestanden, zoals het Corpus Gesproken Nederlands en Terminologie
•	NL-Translex: automatisch vertaalsysteem
•	Samenwerking binnen de Europese Federatie van Nationale Taalinstellingen
•	Ondersteuning van zo'n 220 vakgroepen Nederlands in 43 landen
•	Cursussen voor buitenlandse studenten en docenten
•	Het Certificaat Nederlands als Vreemde Taal (jaarlijks ruim 2.500 deelnemers)
•	Literaire prijzen en onderwijsprijzen: de Prijs der Nederlandse Letteren, de Inktaap, de Taalunie-Toneelschrijfprijs, de Scriptieprijs en de Taalunie Onderwijsprijs
•	Vertaalsubsidies ten behoeve van de verbreiding van de Nederlandstalige literatuur
•	Associatieovereenkomst tussen de Nederlandse Taalunie en Suriname