Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 40]

Etymologie
Stoepen, puien en bordessen
Frans Debrabandere

Een stoep was ooit een geplaveide verhoging voor de voorgevel van een huis, vaak met enkele treden die naar de voordeur leidden. In het Handvest van Amsterdam uit 1623 lezen we: de blaeuwe steen daer mede de stoepen van de huysen der ingesetenen sijn gedeckt. Als je bij iemand op de stoep stond, dan wachtte je om binnengelaten te worden. Wie van geen hoge stoep gevallen was, die was niet van hoge afkomst. De stoep is glad wil zeggen dat in dat huis veel mooie meisjes wonen, zodat er veel vrijers over de stoep komen. Van ‘stenen opstap’ is de betekenis verschoven naar de huidige, nl. ‘trottoir’. Het woord is al oud. Stoepe is al Middelnederlands, in het Oudsaksisch was het stôpo ‘voetstap’, in het Middelnederduits stôpe en in het Oudhoogduits stuofa. Het is duidelijk dat stoep hetzelfde woord is als Duits Stufe ‘trede’. Het woord is een ablautende vorm van stap. Ook het Franse trottoir is trouwens een afleiding van trotter ‘stappen’, uit Oudhoogduits trottôn, verwant met treden.

Die betekenis van het Duitse Stufe brengt me meteen bij het woord trede, als deel van een trap, sport van een ladder, opstapje. Maar in mijn lagereschooltijd werd het woord altijd -blijkbaar als purisme - gebruikt voor estrade, de verhevenheid vooraan in de klas, waarop de lessenaar van de onderwijzer stond. Dat is natuurlijk het Franse woord estrade ‘verhoging, podium, stellage’. Het Frans heeft het woord op zijn beurt ontleend aan het Spaans. Estrado betekende oorspronkelijk ‘ontvangstzaal’ en daarna ‘verhoogd deel van een zaal waar de ontvangsten plaatshadden’. Het woord gaat terug op Latijn stratum ‘het uitgespreide, wat uitgestrekt is’, vandaar ‘sprei, bed’, van het werkwoord sternere ‘uitspreiden’.

Zo'n stellage, estrade of podium waarop acteurs een voorstelling geven, heet in het Nederlands toneel. In het Middelnederlands luidde het woord nog tineel of met voortonig versterkte klinker tanneel. Ook toneel vertoont een voortonig versterkte klinker, maar is vooral te verklaren door associatie met het werkwoord tonen. Het is nl. het Oudfranse woord tinel ‘tribune, stellage’, afleiding van tin ‘balk’.

Zo'n toneelpodium heet in het Duits Bühne, een woord dat sinds de 19de eeuw ook in het Nederlands gebruikt wordt, maar dan met kleine letter geschreven: bühne. Van Dale geeft het voorbeeld: zij staat al jaren op de bühne, voor iemand die al lang als acteur of artiest(e) optreedt. Het woord Bühne is eigenlijk een verkorting van Schaubühne of schouwtoneel en heeft net als het Nederlandse woord toneel de betekenis ‘toneelkunst, theater’ gekregen. Het boek Deutsche Hochsprache. Bühnenaussprache uit 1898 van Theodor Siebs, waarvan in 1958 nog de 17e uitgave verscheen, schreef de toneeluitspraak als de correcte Duitse uitspraak voor. Het woord gaat terug op Middelhoogduits bün(e), Middelnederduits böne. Van Dale kent als gewestelijk woord beun ‘planken verhoging, losse plankenvloer; zoldering’. Het gaat terug op Germaans bunî ‘verhoging van de vloer door planken, zoldering van een kamer’. Het woord is wellicht verwant met bodem, Duits Boden.

We mogen ondertussen niet vergeten dat podium Latijn is voor ‘verhevenheid, balkon, tribune’. Dat woord werd in het Oudfrans poi(e), pui en had de betekenis ‘hoogte, heuvel’. Uiteraard komen we dat woord tegen in de Franse toponymie, met plaatsnamen als Le Puy in de departementen Doubs, Gironde, Haute-Loire, Seine-et-Marne, Haute-Vienne. En dan zijn er de talrijke plaatsnamen waarvan het eerste lid Puy is. En er is zelfs een departement Puy-de-Dôme. Dat Puy ‘heuvel’ komt ook voor in de familienamen Dupuy, Dupouy, Dupouez, Dupey, d.i. ‘Van den Heuvel’. Dupuy kan natuurlijk ook wel eens een spellingvariant zijn van Dupuis ‘van de Putte’. Dat Oudfranse poie hebben we in het Middelnederlands overgenomen als poie, poy(e), peie ‘stoep voor een huis, verhoging voor het doen van bekendmakingen of voor een toespraak’. Hier herkennen we onmiddellijk onze pui van het stadhuis, het bordes. Ook het Engelse woord pew ‘kerkbank’ gaat op dat Oudfranse poi terug.

[p. 41]

Plantijn spreekt van een puye, pyroen, oft reduys en vertaalt dat met ‘un lieu enlevé au marché, ou contre l'hostel de la ville, pour proclamer arrests, ou publier ordonnances’. Dat woord piroen, perroen ‘gesteente, stenen gedenkzuil; pui, hoge stoep’ komt inderdaad al in het Middelnederlands voor. Het is het Franse woord perron ‘bordes, stoep, pui’. Het Oudfranse perron was een afleiding - vergrotingsvorm - van perre, pierre ‘steen’, dus ‘grote steen’ uit Latijn petra ‘rotsblok’. Péron, Perron komt dan ook vaak als plaatsnaam voor en schuilt in de familienamen Duper(r)on, Deper(r)on, Depéron, Depeiron, Depairon, Pairon. De stenen gedenkzuil ‘Le Perron’ is zoals bekend het symbool van de stad Luik. Het woord perron wordt in het Nederlands hoofdzakelijk nog gebruikt voor de stoep langs een spoor in een spoorwegstation.

Een pui wordt ook wel een bordes genoemd. De gebruikelijkste betekenis van bordes is vandaag ‘verhoogde stoep met treden’. In het Middelnederlands was bordessche evenwel een luifel, dus een ‘uitgebouwd, overdekt houten portaal voor de ingang van een huis’. In veel West-Vlaamse dialecten heeft bordessche, pordessche, pardassche, perdas, bardas nog de oorspronkelijke betekenis ‘luifel, afdakje, portiekje’ bewaard; hieruit afgeleid ‘plank voor het winkelraam waarop koopwaar tentoongesteld werd’. Uit de bet. ‘luifel, portiek’ ontwikkelde zich de betekenis ‘verhoogde stoep met treden, pui’. Vanaf zo'n bordes werden verorderingen voorgelezen. Het is het Oudfranse woord bretesche ‘houten uitbouw boven een poort, portiek, belegeringstoren’. Frans bretèche betekent ‘loggia, erker’. Het woord is waarschijnlijk afgeleid van West-Germaans breda, D. Brett, Mnl. bert ‘bord, houten plank’.

Een ander woord voor een stelling of stellage is het schavot, m.n. de stellage waarop tot lijfstraf veroordeelde misdadigers hun vonnis ondergingen. Vandaag heeft het woord een veel gunstiger betekenis - al vermeldt Van Dale die niet - gekregen als schavotje, een kleine, getrapte stellage waarop de winnaars van een olympische of andere sportwedstrijd hun beker, cup of bloemen in ontvangst nemen. Het Middelnederlandse woord schavot, scavaut, scofaut, schafaut betekende ‘kijkstellage, tribune, estrade voor in- en uitstappen, schavot’. Het is het Oudfranse woord chafalt, chafaut ‘estrade, podium’, waaruit natuurlijk het modern Franse woord échafaud ‘schavot, stellage, steiger’ en de afleiding ervan échafaudage ‘steiger’. Het Duitse woord Schafott is via het Middelnederduits uit het Middelnederlandse schavot overgenomen. Het Engelse scaffold ‘schavot, steiger’ evenwel is de voortzetting van het Oufranse chafalt. Het woord gaat terug op volkslatijn catafalicum, samengesteld uit fala ‘steiger, toren, hoog getimmerte, belegeringstoren’ en het uit het Grieks afkomstige voorvoegsel kata. We kennen uiteraard ook de katafalk, eigenlijk ook een verhevenheid, bepaald de stellage waarop de doodkist geplaatst wordt. Dat is het Franse woord catafalque, dat op Italiaans catafalco teruggaat, maar uiteraard dezelfde Latijnse oorsprong heeft.

Terloops hebben we al een paar keer het woord tribune vermeld. Het wordt gezegd van een verhoogde zitplaats voor het publiek, vaak een geheel van oplopende rijen zitplaatsen voor toeschouwers. Een betekenis die in België nog voorkomt, is die van ‘spreekgestoelte’, dus een ‘verheven plaats voor een redenaar’. Hieruit begrijpen we de betekenis ‘gelegenheid om zich in het openbaar te uiten’ in b.v. een vrije tribune. Het uiteraard Franse woord tribune is ontleend aan Italiaans tribuna. Het Latijnse tribunal was een tribune waarop overheidspersonen zaten voor openbare ambtsverrichtingen, ook de rechters. En zo begrijpen we meteen het woord tribunaal of gerechtshof.

Is het u ook opgevallen, beste lezer, dat er onder al de boven behandelde woorden, nl. stoep, trottoir, estrade, toneel, bühne, pui, perron, bordes, schavot, tribune, maar één erfwoord is, één zuiver Nederlands woord, nl. stoep?