Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 38]

Etymologie
Woorden komen en gaan
Dick Wortel

Etymologen en lexicografen (schrijvers van woordenboeken) volgen het leven van woorden nauwkeurig. Nieuwsgierig naar wanneer zij onze taal zijn binnengekomen en hoe, en welke betekenisontwikkelingen zij hebben ondergaan. Het speuren naar de oudste vindplaats van een woord is altijd zeer spannend. Het lijkt soms echt op detectivewerk. Soms komt het moment dat het woord zijn identiteit onthult. Het geeft zijn afkomst bloot. Komt hij uit het buitenland? Geeft hij de naam van zijn eerste gebruiker prijs, of van de uitgever of drukker die hem voor het eerst op papier zette? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is een belangrijke burgerlijke stand voor woorden van na 1500, het Middelnederlands Woordenboek (MNW) gaat verder terug van 1500 naar ongeveer 1300. Wie nog verder in de geschiedenis van een woord terug wil, heeft sinds 1998 de beschikking over het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW). Tot 2007 moet hij het daarmee doen, dan verschijnt het Oudnederlands Woordenboek (ONW), dat het alleroudste Nederlands voor zijn rekening neemt. In deze woordenboeken liggen de geboorteaktes van talloze woorden opgeslagen, of, tenminste, belangrijke aanwijzingen voor zijn afkomst en ouderdom. Geboortejaren van woorden staan dikwijls ook in etymologische woordenboeken, dat zijn woordenboeken waarin de herkomst van woorden met hun buitenlandse banden zijn te vinden. In het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands van Marlies Philippa zijn bij alle woorden de oudste vindplaatsen vermeld. Nicoline van der Sijs heeft in haar Chronologisch Woordenboek ook zo veel mogelijk geboortejaren opgegeven. Anderen houden, soms per jaar, de woorden bij die recent in onze taal zijn opgenomen. Ieder jaar verschijnen wel enkele boekjes die de nieuwelingen, soms blijvers, meestal niet, opsommen. Geboortes worden wel goed bijgehouden.

Dood en begraven

Maar sterven woorden ook? De oudste vindplaats van nog levende en volop gebruikte woorden is niet moeilijk te vinden. Maar wat als die woorden niet meer bestaan? Of lang geleden zijn overleden? Wat is het sterfjaar? En wanneer kun je de definitieve dood van een woord constateren? Vaak hebben woorden na een vitaal leven in de algemene taal nog een tweede leven in een dialect of als term in een vaktaal. Echt overleden en begraven zijn zij pas wanneer geen enkele taalgebruiker dat woord nog kent en zelfs niet meer weet wat de betekenis is geweest. Lexicografen van historische woordenboeken - woordenboeken die een bepaalde periode van de woordenschat van de taal beschrijven, zoals de eerder genoemde woordenboeken - houden zich met deze problemen bezig. De betekenis van een overleden woord moet afgeleid worden uit het gebruik in teksten. Hoe vaker een woord in een tekst wordt aangetroffen, hoe preciezer de betekenis daarvan door de lexicografen kan worden geformuleerd. Maar ook hoe nauwkeuriger deze vorsers het leven van het woord kunnen vastleggen. Op een zeker moment stellen ze vast dat een woord niet meer in een tekst voorkomt. Mogelijkerwijs in onbruik geraakt of verouderd.

Lexicografen weten dat juridische teksten, zoals oorkonden, notariële akten, wetsteksten en overheidsstukken, zeer behoudend kunnen zijn waar het gaat om woorden. Formules, om maar een voorbeeld te noemen, kunnen eeuwenlang ongewijzigd blijven. Zij zeggen weinig over het dagelijkse gebruik van een woord. Veel interessanter - vinden de lexicografen - zijn teksten die bestemd zijn om gelezen of voorgelezen te worden voor een publiek.

Afgedankte woorden

Alleen al om een tekst begrijpelijk te houden, moeten de gebruikte woorden voortdurend worden gemoderniseerd. Toehoorders en lezers houden niet van ouderwetse teksten. Met het vergelijken van analoge of overeenkomstige plaatsen kan dikwijls worden uitgemaakt door welk woord een verouderd woord is vervangen. Zo wordt in een tekst uit het begin van de zeventiende eeuw ‘een vloot die bij Texel conjugeerde met een andere vloot’ later in de eeuw veranderd in ‘een vloot die zich bij Texel vervoegde bij een andere vloot’. Conjugeren werd door de uitgever blijkbaar als een ouderwets woord gezien en vervangen door het moderner vervoegen bij. Niet dat daarmee conjugeren niet meer gebruikt werd, want in juridische en bestuurlijke teksten, maar ook in de meer literaire teksten werd het nog wel degelijk gebruikt als deftig woord, maar de eerste tekenen van verval zijn toch al kenbaar.

Er zullen niet veel woorden zijn die zowel in het Vroegmiddelnederlands Woordenboek, dat het dertiende-eeuwse Nederlands beschrijft, als in de nieuwste Van Dale voorkomen, laat staan met behoud van betekenis. Het woord slecht had tot de zeventiende eeuw nog de neutrale betekenis van ‘eenvoudig, simpel’: een slechte man was ‘een eenvoudig persoon’. In onze tijd is een slechte man een sujet met een afkeurenswaardig karakter.

[p. 39]

In het VMNW staan dertiende-eeuwse woorden die in onze tijd nog wel bekend zijn, maar in een andere betekenis of met een andere connotatie. Ook kunnen register en gebruiksmogelijkheden in de loop der eeuwen veranderen. Woorden die nu beledigend of platvloers zijn, een negatieve connotatie hebben, konden vroeger in een gewoon gesprek worden gebruikt. Denk maar aan wijf, tot de achttiende eeuw het gewone woord voor ‘vrouw’ of ‘echtgenote’, zoals wife in het Engels nog altijd een neutrale betekenis heeft. Trouwens ook in sommige Nederlandse en Vlaamse dialecten, bijvoorbeeld in Frans-Vlaanderen, is de gewone betekenis nog bewaard gebleven.

Overleden maar met het eeuwige leven

Een interessante categorie van dertiende-eeuwse woorden zijn die woorden die vandaag de dag volkomen onbekend zijn, tenminste als Nederlands woord. Veel overleden Nederlandse woorden hadden naaste familie in een buitenlandse taal. In het Duits of het Engels zijn ze nog springlevend, zelfs in het dagelijkse taalgebruik. Een vluchtige en zeer onvolledige greep van zulke woorden uit het VMNW levert het volgende lijstje op:

Baervoet, bnw., ‘barrevoets, blootsvoets’. Brabant-Oost 1276-1300. Engels barefoot. Ook barevoet ‘met blote voeten’, Brugge 1279.

Batcheleer, jongeman, jong edelman, Gent 1270. Engels bachelor ‘vrijgezel’.

Bedurftich, bnw., behoeftig, arm, Limburg 1240. Duits bedürftich ‘behoeftig’.

Bedurven, ww., nodig hebben, Nederrijn 1270-1290. Duits bedürfen ‘nodig hebben’.

Belen, ww., Van honden: blaffen. Limb. 1240 en West-Vlaanderen 1287. Duits bellen ‘blaffen’.

Berecht, znw., bestuur, beheer. Brugge 1300. Nog in West-Vlaams dialect (Brugge) berek, ‘bestuur’. Berec znw., bestuur, macht in Brugge 1295.

Bernen, ww., ook barnen. Nederrijn 1201-1225. Branden, Engels to burn, Duits Brennen.

Bispel, voorbeeld, verhaal, gelijkenis. Limburg 1240 Duits Beispiel, ‘voorbeeld’, zum Beispiel, bijvoorbeeld.

Bli, znw., lood. West-Vlaanderen 1287. Duits Blei ‘lood’.

Boye, znw., jongen, knaap. Oost-Vlaanderen 1290. Engels boy.

Bulle, znw., stier, Rijkhoven 1282. Engels bull ‘stier’.

Gai, bnw., vrolijk. Niet in VMNW, wel Gaailing ‘vrolijk persoon’, toenaam in Geraardsbergen. Vgl. Engels gay ‘vrolijk, blij’.

Here, znw.o., leger, Nederrijn 1220-1240, voorts het gehele taalgebied. Nu niet meer in de algemene taal, maar nog wel in bijbels taalgebruik. Duits Heer, ‘leger’.

Hiden, ww., Limburg 1276-1300 verbergen. Vgl. Engels to hide ‘verbergen’. Variant van huden (westelijk), MNW.

Hilte, znw., Gent 1290. Fuik, meer bep.: houten staak waaraan een visnet werd bevestigd. Engels Hilt ‘handvat’.

Hose, znw., Gent 1210. Eig. beenbekleding; broek. Duits Hose ‘broek’.

Lise, bw., stilletjes, West-Brabant 1265-1270. Duits leise ‘zachtjes, rustig, kalm’.

Nennen, ww., noemen, opnoemen. Nederrijn 1220-1240. Duits nennen ‘noemen’.

Nose, zn., lawaai, rumoer. Oost-Vlaanderen 1290. Engels noise ‘lawaai, herrie’.

Stranc, bw., hevig, onwrikbaar, Brabant-West, 1265-1270; ook: groot; krachtig; hevig; sterk; in West-Vlaanderen 1285. Vgl. Engels strong ‘sterk’.

Tellen, ww., vertellen, Brabant-West 1265-1270. Engels to tell.

Tuun, znw., omheining, afscheiding, Limburg 1240 (Bern.), West- en Oost-Vlaanderen, Brabant. Vgl. Duits Zaun ‘hek’. In mod. Ned. een betekenisverschuiving naar ‘omheind stukje grond, al of niet rondom een woning’, vergelijk ook Engels town ‘ommuurd bewoond gebied’.

Tuusc, znw., ruil, Brugge 1291-1300. Duits Tausch ‘ruil’.

Twere, bw., tweemaal, twee keer. West-Vlaanderen 1285, Limburg 1290 (mhd. Zwiro, zwir(e). Vgl. Engels twice ‘tweemaal’.

Twi, vr.bw., waarom, hoe. Oost-Vlaanderen 1260-1280. Vergelijk Engels why ‘waarom’ en Duits wie ‘hoe’.

Wale, znw., walvis, Limburg 1240. Engels whale ‘walvis’.

Woordenboeken zijn de burgerlijke stand voor woorden in onze taal. Van opkomst tot ondergang, met alle veranderingen en verwikkelingen in zijn leven, is ieder woord, of bijna ieder woord, door een lexicograaf beschreven. Woorden zijn dus net als mensen: er zijn saaie woorden, die niets hebben beleefd, en woorden waarvan een kleurrijke levensbeschrijving gewag doet van al zijn avonturen. Voor vergeten woorden, niet meer gebruikte woorden, is zo'n woordenboekartikel een waardig monument. Het VMNW bevat in ieder geval enkele grafmonumentjes voor lang overleden woorden.