Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 36]

Taalgeschiedenis
Over de taal van J.B.C. Verlooy (1)
Joop van der Horst

Er bestaat, geloof ik, niet een standbeeld van J.B.C. Verlooy. Anders had ik er wel eens een foto van gezien. Bijvoorbeeld in de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, die graag standbeelden fotografeert, en uitgebreid over Verlooy vertelt, maar zonder standbeeld. En ook in het boek van Paul de Ridder over Verlooy, vol mooie foto's, geen standbeeld. Geen standbeeld, geen plaquette, geen gevelsteen. Wel is er in Houtvenne (nu gemeente Hulshout), waar hij in 1746 geboren is, een J. Verlooyplein. En in Antwerpen is er een Jan Baptist Verlooystraat. Dat is tenminste iets. Maar in Brussel, waar hij overleden is in 1797, kan ik niets vinden. Al met al niet zo veel voor ‘de eerste flamingant’.

Verlooy was jurist. Maar hij is tegenwoordig het meest bekend om zijn Verhandeling op d'Onacht der moederlyke Tagil in de Nederlanden uit 1788. De tijdgenoot was trouwens meer onder de indruk van zijn Codex Brabanticus uit 1781. Dat is een omvangrijk overzichtswerk van het Brabantse recht zoals het in zijn dagen geldig was. Mogelijk heeft Verlooy het bij het nageslacht verbruid door in 1795, dus onder het Franse regime, burgemeester van Brussel te worden, en het op te nemen voor de Fransen. In ieder geval lezen we dat er na zijn flood, in 1797, een weduwe en een noon in behoeftige omstandigheden achterblijven.

De Verhandeling van 1788 is een fel protest tegen de dominante positie van het Frans in België, dat toen nog de Oostenrijkse Nederlanden heette. En een aansporing aan zijn taalgenoten om niet langer mee te doen aan de ‘fransdolheid’, dat is: aan de verering voor al wat Frans is. Hij geeft daar allerlei argumenten voor. Bijvoorbeeld dat men in een taal die niet de moedertaal is, altijd ten achter zal staan bij moedertaalsprekers. En dat de moedertaal verwaarloosd wordt. Dat het Frans schadelijk is voor handel en nijverheid, en trouwens helemaal niet



geschikt voor de wetenschap. Ook ondermijnt het Frans de Nederlandse zeden.

Wat Verlooy niet zegt

Als we vandaag de dag niet alle argumenten van Verlooy even overtuigend vinden, moeten we bedenken dat het 18de-eeuwse argumenten zijn, voor een 18de-eeuws publiek. Een moderne Verlooy zou deels andere argumenten gebruiken. Misschien dat het door die afstand komt, tussen de 18de eeuw en onze tijd, dat nu pas opvalt wat Verlooy niet zegt.

In de loop van de 19de eeuw, en meer nog in de 20ste eeuw, heeft de mening postgevat dat het zuidelijke Nederlands, het Nederlands van de Oostenrijkse Nederlanden, in de 18de eeuw in diep verval was. Doordat men afgesneden was van het noordelijke Nederlands, waar in de 17de en 18de eeuw het Nederlands tot grote bloei kwam, en meer nog door de dominante positie van het Frans, raakte het zuidelijke Nederlands in verval. Dat is althans het klassieke verhaal.

Wie alle argumenten van Verlooy uit 1788 nagaat, moet opmerken dat Verlooy over dat verval eigenlijk niets zegt. Wat er nog het dichtste bij in de buurt komt, is een uitspraak op bladzijde 39 van zijn Verhandeling:

‘Maer de Nederduytsche tael is hier wel anders mishandelt by ons, en voor al in Brussel: zy is in deze stad niet alleen veronachtzaemt, maer ook veracht: men spreekter schier niet als de straet-tael: nouwelyks eenen geleerden die-ze middelmatig weet; 't gemeyn meynt dat-ze gebrekkig is en veracht-ze zonder kennen: geenen Brusseler oft hy zal beleyden, dat hy nooit sermoon kan schoon vinden in 't vlaems, maer dat dit moet in 't frans en van eenen Fransman zyn.’

Wel onacht, mishandelt, veronachtzaemt, veracht, straettael en gebrekkig. Maar geen woord over een stroom van Franse leenwoorden, over gallicismen, leenvertalingen, aan het Frans ontleende zinsconstructies en van die dingen. Kortom, geen woord over al die Franse beïnvloedingen waar de latere boeken van Hippoliet Meert (1897), Willem de Vreese (1899), Constant Peeters (1930) en vele anderen bol van staan. Het ziet ernaar uit dat Verlooy bij onacht enz. vooral gedacht heeft aan: het-niet-gebruiken van het Vlaems. En dat hij niet of nauwelijks bedoelde dat het Nederlands of Vlaams (het Nederduytsch) intern aan bederf onderhevig was, aangetast en verziekt door Franse invloeden. Verlooys Verhandeling is minstens even interessant om wat hij niet zegt als om wat hij wel zegt.

Wils over Verlooy

Het geval wil dat in beschouwingen over de droevige staat van het zuidelijke Nederlands van de 18de eeuw precies Verlooy wel eens als voorbeeld is genoemd van hoe dat droevige Nederlands er dan uitziet. Bijvoorbeeld in het boekje van Lode Wils uit 2001, Waarom Vlaanderen Nederlands spreekt. Wils schetst min of meer uitvoerig de situatie van vóór 1830. Die situatie was

[p. 37]

niet rooskleurig, stelt hij. In de woorden van Wils: ‘Het Nederlands zelf onderging in het Zuiden sterke Franse invloed, in de woordvorming, de zinsbouw en vooral de prepositionele verbindingen.’ Waarop hij onmiddellijk laat volgen: ‘Klinkt de titel van Verlooys Verhandeling op d'Onacht van de moederlyke Tael in de Nederlanden nu niet zeer on-Nederlands? Zijn hele verhandeling was overigens in een gebrekkig taaltje gesteld.’

Wel, dat staat nog te bezien. Ik weet niet waar Wils zijn uitspraken op baseert. De kwestie is natuurlijk niet eenvoudig. Hoe ziet een gebrekkig taaltje eruit? Waar moet je dan op letten? Wat zijn de kenmerken van gebrekkigheid? En dan: 18de-eeuwse gebrekkigheid, want uiteraard mogen we Verlooy niet afmeten aan hedendaagse normen. Zoveel is zeker, dat er in de Verhandeling hoegenaamd geen Franse woorden voorkomen, en dat de zinsbouw niet opvallend afwijkt van andere (noordelijke) 18de-eeuwse schrijvers. Verlooy schrijft een statig soort Nederlands, en lijkt veeleer een beetje een purist. Misschien dat het met dat verval en met dat verziekte karakter van het zuidelijke Nederlands wel meeviel. Misschien zegt Verlooy er daarom wel niets over.

Jan-Frans Willems over Verlooy

Wils is niet de enige die meende dat Verlooy slecht schreef. Hij heeft, honderdtachtig jaar eerder, een voorganger in Jan-Frans Willems. In zijn Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de zuydelyke provintien der Nederlanden, 1819-1824) gaat Willems uitvoerig in op Verlooy. Willems heeft grote bewondering voor Verlooy zijn pleidooi voor de moedertaal. Maar hij meent toch dat Verlooy niet best schreef. Dat blijkt wel uit zijn woorden:

‘Dit boeksken (bedoeld is Verlooys Verhandeling uit 1788; vdH.) moge in zekeren zin slegt geschreeven zyn, er ouderwetsch uyt zien, en veel te wenschen overlaeten, wy houden het voor zeer goed doordagt’
(Willems 1819-1824, II, 197).

Er is heel veel goeds in wat Verlooy te zeggen heeft, zaken ‘die dat gebrekkige in tael en styl ruym vergoeden’ (Willems 1819-1824, II, 197). Vervolgens geeft Willems enkele lange citaten uit Verlooys Verhandeling. Maar hij citeert niet letterlijk en verantwoordt dat in een voetnoot:

‘Wy hebben, by het overschryven van deéze en andere plaetsen uyt het opstel van Verloo, eenige misstellingen in de woôrdvoeging verbeterd, om verstaenbaerder te maeken wat dien schryver wezentlyk zegt, zonder ons, daerby te veroórloóven de woórden veélmin den zin te veranderen. Het zyn dus hier geene letterlyke maer woórdelyke aenhaelingen’ (Willems 1819-1824, II, 197).

En de slotwoorden van zijn paragraaf over Verlooy luiden:

‘( ...) ja, dat zynen styl, van enkele taelvlekken gezuyverd zynde, meer kragt en vuer bezit, dan eenig ander belgisch opstel van deézen en vroegeren tyd’
(Willems 1819-1824, II, 202).

Willems vond dus Verlooy niet goed schrijven. Net zoals Lode Wils dat vindt. Maar het is een buitenkans dat we bij Willems heel precies kunnen zien wat hij niet goed vond. Hij geeft namelijk alles bijeen drie bladzijden citaat, maar past daarbij Verlooys woorden en zinnen aan. We mogen er wel van uitgaan dat hij dat wat hij veranderde, niet goed vond. Mogelijk had hij meer bezwaren, maar zijn aanpassingen betreffen in ieder geval een deel van zijn bezwaren. Dan loont het de moeite de tekst van Verlooy uit 1788 en de aangepaste tekst van Willems uit 1819-1824 eens naast elkaar te leggen. Op die manier krijgen we een beetje zicht op wat men in de vroege 19de eeuw niet goed vond aan een tekst uit 1788. En allicht dat we op die manier iets meer gaan begrijpen van dat zogenaamde taalverval van de 18de eeuw.

Slot

Je zou zo graag eens aan Verlooy willen vragen, nadat hij in 1795 onder het Franse regime burgemeester van Brussel geworden was, of hij toen nog steeds zijn vroegere meningen toegedaan was. Over fransdolheid, taalverwaarlozing, zedenverval en zo meer. En of hij besefte dat hij door zijn burgemeesterschap en verdediging van Franse standpunten een standbeeld mis kon lopen, en genoegen zou moeten nemen met een pleintje in Hulshout en een straat in Antwerpen. De ‘eerste flamingant’ lijkt zelf roemloos ten onder gegaan aan fransdolheid.

Maar of hij werkelijk zo slecht schreef, daar ben ik niet zeker van. In deel II van dit artikel, in de volgende aflevering, willen we die vergelijking eens maken.

Literatuur

De Ridder (2001)	Paul DE RIDDER, Nieuw licht op J.B.C. Verlooy (1746-1797), vader van de Nederlandse Beweging, Brussel/Gent 2001.
Verlooy (1788)	Jan Baptist Chrysostomus VERLOOY, Verhandeling op d'Onacht der moederlyke Tael in de Nederlanden, (1788), ed. J. Smeyers & J. Van den Broeck, Den Haag 1979.
Willems (1819-1824)	J.F. WILLEMS, Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de zuydelyke provintien der Nederlanden, I Antwerpen 1819, II Antwerpen 1820-1824.
Wils (2001)	L. WILS, Waarom Vlaanderen Nederlands spreekt, Leuven 2001.