Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 27]

Kroniek
Pioniers van het Vlaams expressionisme
Ariane Pikaar

Het is niet toevallig dat de expositie Pioniers van het Vlaams Expressionisme dit jaar in Groningen te zien is, want het expressionisme, met name dat van De Ploeg, is een speerpunt in het beleid van het Groninger Museum. De genoemde tentoonstelling, die 86 werken omvat, is de eerste van een reeks die het Groninger expressionisme in een bredere, internationale context zal laten zien. Immers het expressionisme, hoe lastig te definiëren ook, is een stroming die in het begin van de twintigste eeuw zich als eerste manifesteert in Duitsland, maar ook elders in Europa invloed heeft gehad.

Het museum wil ook een onderzoek- en onderwijsprogramma van het expressionisme opzetten dat de Europese verbanden tegen het licht houdt.

Expressionisme.

‘Het expressionisme is een ruim begrip omdat het zowel te maken heeft met een algemene houding als met een aan tijd- en plaatsgebonden stijl’, schrijft Robert Hoozee, directeur van het Museum voor Schone Kunsten te Gent, in het prachtige boek dat ter gelegenheid van de tentoonstelling is verschenen. Deze figuratieve stroming kan gekenschetst worden als een soort anti-impressionisme, waarbij de nadruk niet ligt op het nabootsen van de natuur, maar op de subjectiviteit van gevoelens en daarmee samenhangend expressief kleur- en vormgebruik. Kenmerkend is de mate van geestelijke vrijheid die uitgedrukt wordt.

Het expressionisme is anti-naturalistisch, in die zin dat de schilder niet de natuur imiteert, maar zelf schepper wordt en de onzichtbare aspecten van het innerlijk tracht uit te drukken. Dat gaat gepaard met dissonantie in kleur en destructie van de vormen. De expressionisten zien in Van Gogh een voorbode van hun gedrevenheid. Later is de term ‘expressionisme’ bij uitbreiding avant-gardekunst gaan aanduiden.

Het expressionisme ontstond in het Duitsland van voor 1914. Denk aan groepen als Die Brücke (Kirchner) en Der Blaue Reiter (Kandinsky, Marc) met hun sterke coloriet. ‘In algemene zin is het expressionisme te omschrijven als een richting waarbinnen kunstenaars streven naar een rechtstreekse overbrenging van gevoelens en gedachten waarvan betekenis en draagwijdte zich richten op de essentie’, schrijft Piet Boyens, cultuurfunctionaris Sint-Martens-Latem in dit net verschenen boek.

Het Duitse expressionisme wordt gekenmerkt door sterk contrasterend ‘vreemd’ kleurgebruik, omlijnde vlakken en figuren, en de suggestie van beweging door de toets.

Het Groninger Expressionisme ontstond na WOI en is inderdaad duidelijk plaats- en tijdgebonden, De Ploeg

Gustave De Smet, Beatrijs, 1922. Brussel, Kon. Museum voor Schone Kunsten.

bestond als groep van 1918 tot 1928. Kunstenaarlid Jan Wiegers onderging de invloed van de expressionist Kirchner, die hij in Zwitserland ontmoette tijdens een verblijf om gezondheidsredenen.

Het werk van de Ploegleden verschilt onderling sterk in stijl, met H.N. Werkman op een plaats apart. Vergeleken bij het Duitse expressionisme zou de Groninger variant naturalistischer in kleurgebruik en landschappelijker in thematiek genoemd kunnen worden.

De stroming die wordt aangeduid als het Vlaamse Expressionisme ontplooide zich later in de jaren '20 en werd

[p. 28]

geboren uit het verlangen aan te haken bij Europese modernismen als kubisme en futurisme.

De betekenis van Gent voor het expressionisme is te vergelijken met die van Groningen. Veel van de Vlaamse kunstenaars die een rol speelden in deze stroming, kwamen uit Gent. De schildergemeenschap van Blaricum, waar De Smet en Van den Berghe enige tijd deel van uitmaakten, werd zelfs het ‘Klein-Gent in ballingschap’ genoemd. De sociale bewogenheid die hen verenigt, wordt wel verklaard door het feit dat Gent een centrum van socialisme was.

Evenals in Nederland droegen kunsthandelaren en tijdschriften bij aan het ontstaan van een groepsgevoel en nationale erkenning. In België verschenen onder meer in de jaren '20 de uitgaven Sélection, behorend bij een gelijknamige galerie, en Le Centaure, eveneens behorend bij een galerie.

Drie schilders, drie vrienden

Dat de vrienden Permeke, De Smet en Van den Berghe in deze tentoonstelling als de pioniers worden gepresenteerd, heeft te maken met hun belang voor de Vlaamse schilderkunst enerzijds en hun verblijf in Nederland en Engeland tijdens de oorlog anderzijds. Vele vluchtelingen kwamen naar Nederland, evenals naar Engeland dat zelfs meer dan 100.000 Belgen herbergde. Dat betekende een ontmoeting van de schilders Gustave de Smet en Frits van den Berghe met het Nederlandse kunstklimaat. Constant Permeke kwam als gewonde soldaat in Engeland terecht, maar bleef op de hoogte van de ontwikkelingen. In Nederland gaat het om contacten met Jan Sluijters, Piet Wiegman en Leo Gestel als vertegenwoordigers van de Bergense School, met de post-kubist Le Fauconnier en het gaat om invloeden van het Duits expressionisme.

Frits Van den Berghe, Zelfportret met doodshoofd (fragment), 1938. Sint-Martens-Latem.

Gedurende enige jaren vormde het Vlaamse drietal een eenheid in stijl en thematiek, daarna ging ieder zijns weegs. Alledrie hadden zij een band met Gent en behoorden zij enige tijd tot de schildersgemeenschap van Sint-Martens-Latem. De thematische eenheid die duidelijk zichtbaar is, spruit voort uit een verbondenheid met de aarde en respect voor eenvoudige mensen als boeren en vissers.

De tentoonstelling brengt van de drie alleen de periode 1914-1930. Het werk is onderverdeeld in twee periodes: het werk van de kunstenaars rond hun dertigste tijdens hun verblijf in Nederland en Engeland, daarna het tijdperk van de jaren '20 (wel de ‘klassieke’ tijd genoemd) tot aan de ontwikkeling van hun eigen stijl.

Constant Permeke (1886-1952)

Constant Permeke is wellicht het meest bekend. Een gigant die aandacht heeft voor vitale, elementaire handelingen en daaraan een heroïsche dimensie weet te geven. Het werk ontstaat direct op het doek. Hij heeft belangstelling voor de primitieve kunst van Afrika en neemt soms de formele kenmerken daarvan over. Ook zijn kubistische invloeden in zijn werk aan te wijzen.

Zijn gedwongen verblijf in Engeland leidde tot monumentale landschappen, waarin de kleuren van Turner kunnen overheersen, zoals in het wervelende schilderij Oogst in Devonshire uit 1917. Dat is wel een uitzondering, want terug in België wordt zijn palet donker en blijft dat. Permeke wilde één zijn met de vissers en boeren die hij zag in zijn respectievelijke woonplaatsen Oostende en Jabbeke. Geliefde thema's als maaltijden, mens en dier, havens en landschappen worden monumentaal en bewogen weergegeven. De mensfiguren zijn sterk uitvergroot en vaak plat als silhouetten. Door hun dimensies krijgen ze iets mythisch. Vanaf 1922 krijgen kubistische kenmerken de overhand in zijn werk. De donkere kleuren geven de aardse soberheid van het boerenbestaan aan.

Permeke was een harde werker die veel invloed heeft gehad, maar wiens werk pas in 1930 duidelijk werd erkend in een retrospectieve tentoonstelling in Brussel.

Gustave de Smet (1877-1943)

De Smet heeft vaak dezelfde thema's als Permeke, maar gebruikt een lichter koloriet. Na zijn verblijf in Nederland wordt zijn werk eenvoudiger, zijn stijl verfijnder, zijn kleur lichter. Hij heeft dan al een paar compacte kleine landschappen geschilderd, waarin vorm en kleur een beweeglijk geheel vormen, schilderkunstige juweeltjes. Ook in de meer sombere stadsgezichten van Amsterdam uit 1919 is het een en al beweging en stapeling van huizenblokken, zelfs de wolken zijn als overlappende driehoeken getekend. Het perspectief doet onbeholpen aan.

Na 1920 betreedt De Smet een periode van kubistisch expressionisme met thema's uit het boerenleven en onder-

[p. 29]

Constant Permeke, De verloofden, 1923. Brussel, Kon. Museum voor Schone Kunsten.

gaat hij stilistische invloeden van Ferdinand Léger. Na 1928 worden vrolijker onderwerpen als kermis en vaudeville in heldere kleuren en geometrische vormen weergegeven, maar na 1930 keert De Smet terug naar het donkere koloriet.

Frits van den Berghe (1883-1939)

Frits van den Berghe is de meest gecompliceerde van de drie bevriende schilders. Zijn leven was roerig door diverse relaties en verplaatsingen; hij verbleef noodgedwongen tweemaal in Nederland en bracht een periode in New York door. Zijn werk is minder zwaar door meer kleur en hij voert een lichtere toon. Hij was ook intellectualistischer, minder intuïtief dan de andere twee, maar wel degelijk een gevoelsmens. Hij is degene die de ontreddering van De Smet, na het verlies van zijn zoon, in een fascinerend doek verbeeldt. (De obsessie, 1919) Deels gebruikt hij de thematiek van het eenvoudige land, deels gebruikt hij andere thema's als gekte en gevangenschap (De idioot, 1926 en De gevangene, 1927). Van hem is ook het geestige dubbelportret van zijn kolossale vriend Gustave van Hecke en diens frêle vrouw Norine uit 1924. Hij levert commentaar op zijn omgeving. Na 1928 zal hij definitief surrealistische technieken en elementen gebruiken in zijn werk.

Overeenkomsten en verschillen

De overeenkomsten tussen Permeke, De Smet en Van den Berghe zijn tijdelijk geweest en te verklaren uit wederzijdse beïnvloeding. Zoals uit het bovenstaande duidelijk moge zijn, zit er veel gemeenschappelijks in de pastorale thematiek, het gevoel voor de eenvoudige mens, het sombere koloriet en de blokkige vormen, gevoegd bij een zekere platheid, terwijl het perspectief soms onbeholpen overkomt. Toch heeft ieder zijn eigen karakter en kenmerken: Permeke meer grof en robuust, De Smet meer esthetisch, Van den Berghe meer intellectualistisch. Uiteindelijk vindt ieder van de drie zijn eigen richting.

De schilderijen uit de gezamenlijke periode ademen een zekere zwaarheid van het bestaan. Dezelfde thematiek ligt besloten in de houtsneden en tekeningen die de tentoonstelling begeleiden.

Een boeiende tentoonstelling, die zeker verduidelijkt wat het Vlaamse expressionisme wordt genoemd.

De tentoonstelling Pioniers van het Vlaams expressionisme, Van den Berghe, Permeke, De Smet van is nog tot 22 augustus 2004 te zien in het Groninger Museum.

Maar u kunt blijvend genieten met:

Pioniers van het Vlaams expressionisme - Van den Berghe,

Permeke, De Smet, 2004 Uitgeverij Waanders B.V, Zwolle,

2004, Groninger Museum, Groningen

ISBN 90 400 9878 7

prijs: € 24,95