Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 7]

Beeldende kunst
Carel Fabritius
Elly Cassee

Het zal je maar gebeuren: je bent een jong, talentvol schilder, je hebt allerlei mooie contacten tot in de hoogste kringen, zelfs tot aan het Huis van Oranje, er ligt dus een prachtige toekomst voor je open, en dan vlieg je pardoes de lucht in, letterlijk. Dat overkwam Carel Fabritius.

We spreken niet over een zoveelste aanslag in de 21ste eeuw, maar over een idioot ongeluk in het jaar 1654, om precies te zijn: op 12 oktober om half 11 's morgens. Het kruitmagazijn in Delft, dat vlak bij zijn atelier in de Doelenstraat lag, ontplofte. Een kwart van Delft werd getroffen en de 32-jarige kunstenaar Fabritius was één van de slachtoffers. Einde verhaal van een mogelijk grootse carrière.

En dat er sprake van een carrière (in wording) was, dat weten we. Want gelukkig is er toch wel wat overgebleven, al is de vrees groot dat er met het buskruit en zijn slachtoffers ook veel kunstwerken van Fabritius ontploft zijn.

We weten het ook uit diverse bronnen. Arnold Houbraken schreef in De groote Schouburgh der Nederlantsche Konstschilders en Schilderessen, Den Haag, 1718-21:

‘..gelyk zyn naam ook in de Stads gedenkschriften op het jaar 1654 den 12 October by het springen van het buskruidmagazijn gemeld staat, nevens zijn Schoonmoeder en Broeder, mitsgaders Simon Decker, koster van de Oude Kerk, met wien hij bezig was uit te schilderen, ook Mathias Spoors zijn Discipel welke alle zeer derelijk, door het instorten van het huis, onder het puin zyn geplettert en gesneuvelt. Fabritius alleen was nog in leven, na dat hy nevens de anderen na't verloop van 6 of 7 uuren onder 't puin dat hem overstolpt had wierd gesleept ...’

Hij stierf 15 minuten na naar het Gasthuis te zijn vervoerd. En de schilder/dichter Arnold Bon (voor 1634-1691) schreef naar aanleiding van Fabritius' dood:

‘Zo voer de grootste konstenaar ten dale die Delft of Holland heeft gehad. De meeste scha van deze brave stad wordt weer geboedt, maar Hij, niet weer te halen’.

Een andere, meer recente kunstenaar was ook al zeer onder de indruk van Fabritius: niemand minder dan Vincent van Gogh. In sommige van zijn brieven aan zijn broer Theo heeft hij het over die kunstenaar:

‘..hoge kunst [ ...] als een portret van Fabritius’, of ‘Heel mooi vind ik het mansportret van Fabritius dat wij eveneens [ ...] samen langdurig hebben bekeken in het museum in Haarlem’, en ‘De Fabritius te Rotterd. ging ik nog eens zien op mijn laatste reis.’

Het is duidelijk: Fabritius was bezig zijn leermeester Rembrandt naar de kroon te steken en dat is ook uit zijn overgebleven werken, zo'n vijftiental, op te maken.

Fabritius was Rembrandts meest getalenteerde leerling. Hij werd in 1622 in Midden-Beemster geboren en werd in het vak ingewijd door zijn vader, een schoolmeester en amateurschilder. Tussen 1641 en 1643 werkte hij samen met zijn broer Barent in het atelier van Rembrandt in Amsterdam. Hij stak direct al met kop en schouders boven zijn broer en de andere leerlingen uit. In 1645, na het overlijden van zijn eerste echtgenote, vertrok hij naar zijn geboorteplaats als zelfstandig kunstenaar.

Hij is beroemd geworden door zijn portretten, genrestukken en schilderijen met een historische achtergrond. Fabritius was, voordat hij bij Rembrandt in de leer kwam, leerling van Samuel van Hoogstraten. De invloed van Rembrandt is duidelijk zichtbaar in zijn vroege werk als De Opwekking

I. Carel Fabritius, Het Puttertje, ca. 1654. Paneel. Mauritshuis, Den Haag.

[p. 8]

2. Carel Fabritius, De schildwacht, ca. 1654. Doek. Staatliches Museum, Schwerin.

van Lazarus. Later, in 1650, werkte de kunstenaar in Delft, waar hij een geheel eigen stijl ontwikkelde. In 1652 werd hij daar lid van het St.-Lucasgilde, het gilde van de schilders.

In Delft werkten tegelijkertijd ook andere beroemdheden als Jan Steen en Pieter de Hoogh. Het gevoel voor atmosferische effecten en de weergave van het heldere daglicht zijn belangrijke elementen in zijn werk. Fabritius had een uitstekend gevoel voor compositie, waardoor hij een belangrijk vernieuwer mag worden genoemd. Zijn invloed is (her)kenbaar in de eveneens optisch aandoende werken van Vermeer, Pieter de Hooch en Emanuel de Witte.

Topstukken van de Hollandse schilderkunst

Het Mauritshuis in Den Haag presenteert van 25 september 2004 tot en met 9 januari 2005 de eerste overzichtstentoonstelling van het werk van Carel Fabritius. Fabritius' Gezicht in Delft (afb.3), De schildwacht (afb.2) en Het puttertje (afb.1), alledrie uit zijn Delftse periode, behoren tot de onbetwiste topstukken van de Hollandse schilderkunst. Het Gezicht in Delft is geschilderd als achterwand van een zogenaamde perspectiefkast: de voorstelling moest bekeken worden door een kleine opening in de voorzijde. Dergelijke constructies waren destijds vooral in Delft bijzonder populair en bronnen bevestigen dat ook Fabritius zulke kijkkasten gemaakt heeft. Op het platte vlak is het perspectief van de voorstelling sterk vertekend, maar geplaatst tegen de halfronde achterwand van een perspectiefkast werd de juiste ruimtelijke constructie zichtbaar.

In De schildwacht, een van de hoogtepunten van de tentoonstelling, zet Fabritius een stap naar een geheel nieuwe en originele lichtbehandeling. In dit zonovergoten tafereel, met een rustende soldaat en zijn hond in het donker geplaatst heeft hij een bijna absolute verstilling bereikt.

Restauraties en trompe-l'oeils

Ter voorbereiding op de tentoonstelling is Het puttertje, een van de publiekslievelingen uit de collectie van het Mauritshuis, in het voorjaar van 2003 gerestaureerd. Tijdens de openbare restauratie werd de vergeelde vernislaag verwijderd zodat de oorspronkelijke heldere kleuren weer zichtbaar zijn geworden. Bovendien werd in de zomer van 2003 Het puttertje in het Meander Medisch Centrum in Amersfoort door een computertomograaf van Siemens gescand.

[p. 9]

3. Carel Fabritius, Gezicht in Delft, ca. 1652. Doek. The National Gallery, London.

Het expressieve vogelportretje is een mooi voorbeeld van Fabritius' illusionisme. Illusionisme kwam al voor in wandschilderingen in Pompeï, maar beleefde zijn hoogtepunt in de barok. Het is een stijlvorm die op zinsbegoocheling of op zelfbedrog is gebaseerd. Zo zijn er voorbeelden van geschilderde ramen en deuren die niet van echt te onderscheiden zijn. Over de oorspronkelijke functie van dit paneeltje bestaat onduidelijkheid: kan het worden opgevat als een trompe-l'oeil, een ‘bedriegertje’? Het lijkt haast een echte vogel die tegen een witgekalkte muur voor zijn voederbakje zit. Misschien is het schilderijtje gemaakt als uithangbord voor een huis van een Haagse familie ‘De Putter’ genaamd.

Een tweede schilderij dat recentelijk is gerestaureerd, is het Portret van Abraham de Potter (Rijksmuseum, Amsterdam) uit 1649. Ook hier werd de zwaar vergeelde vernis verwijderd om de oorspronkelijke kleurschakeringen en penseelstreken weer bloot te leggen. Tevens kwam in de rechter bovenhoek een onverwachte trompe l'oeil te voorschijn: een spijker met een schaduw.

Nieuwe publicatie

Zowel Fabritius' tragische levensloop als zijn unieke en uiteenlopende werk hebben reeds lang tot de verbeelding gesproken. Verschillende specialisten hebben in de loop der tijd studies en publicaties aan hem gewijd. In 1981 schreef Christopher Brown (tegenwoordig directeur van The Ashmolean Museum, Oxford) de laatste monografie over Fabritius, waarin hij slechts acht schilderijen aan hem toeschreef. Inmiddels is dat oeuvre bijna verdubbeld.

In de afgelopen periode is zijn hele oeuvre aan kunsthistorisch en technisch onderzoek onderworpen. Dit leverde veel nieuwe informatie op.

Ter gelegenheid van de tentoonstelling in het Mauritshuis verschijnt een catalogus waarin de nieuwste bevindingen, interpretaties en toeschrijvingen uitvoerig worden toegelicht. Het inleidende essay is van drs. F.J. Duparc, directeur van het Mauritshuis. De overige teksten zijn geschreven door Ariane van Suchtelen, conservator van het Mauritshuis, en Gero Seelig, conservator van het Staatliches Museum Schwerin, Duitsland. De tentoonstelling komt tot stand in samenwerking met het Staatliches Museum, waar de tentoonstelling vanaf half februari 2005 te zien zal zijn.

CAREL FABRITIUS (1622-1654)
25 september 2004 t/m 9 januari 2005
Mauritshuis, Korte Vijverberg 8, Den Haag.
Geopend: di t/m za 10.00-17.00 u;
zon- en feestdagen 11.00-17.00 u;
maandagen, 25 december en 1 januari gesloten.
Van 1 april tot 1 september ook op maandag open.