Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 3]

Algemeen
In taal en verhaal geboren
Marc Cels

In Nederland wordt de nieuwe bijbelvertaling (NBV) op 27 oktober 2004 voorgesteld, in Vlaanderen op 29 oktober, aan de vooravond van de jaarlijkse Boekenbeurs in Antwerpen. Niemand minder dan de katholieke kerkleider, kardinaal Godfried Danneels, stelt de vertaling voor. De NBV wordt ongetwijfeld dé gebeurtenis van de boekenbeurs. Bij brede lagen van de beneden-Moerdijkse lezende bevolking valt nochtans weinig beroering rond die vertaling te merken. Wellicht een nasleep van katholieke bijbelonvastheid in een toenemend agnostisch klimaat.

In Nederland liggen de kaarten anders. Bijbelvaste groepen uit de reformatie hebben in brede kring discussie gevoerd over de noodzaak van de NBV, over de al of niet verplichte receptie van de NBV in de verscheiden geloofsgenootschappen, over de vertaalkwaliteit van NBV-voorpublicaties sinds 1998. De discussie haalde de pers, ook in Vlaanderen. In tijd viel deze discussie samen met de fusiebeweging in het Nederlands protestantisme (Protestantse Kerk Nederland (PKN)), en met de fusie van het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG) met het Vlaams Bijbelgenootschap (VBG).

Gewijzigd klimaat

Herwig Hensen († 1989) was een getalenteerd wiskundige. Hij koos echter voor het dichterschap. Op zichzelf een

LUKAS 11: 6, 7. Het geschiedde als zy daar waaren, dat de dagen vervuld wierden, dat zy baaren zoude. En zy baarde haaren eerstgebooren Zoon, en wand hem in doeken, en leidde hem neder in de kribbe, om dat voor haarlieden geen plaatse en was in de herberge. (Jan Luiken, De Schriftuurlyke Geschiedenissen en Gelykenissen, Van het Oude en Nieuwe Verbond. Amsterdam, 1712, p. 387.)

opvallend ‘verhaal in taal geboren’. In zijn werk onthult hij volstrekt adequaat en zonder franje hoe redelijk het nietgelovig levensproject vandaag wel is:

Zo is de mens: hij paait zich met verhalen.
Hij ziet, voorbij zijn blik, de dood als dief.
En heeft enkel een uitzicht lief
dat hij met fabels in kan halen.

Hensen staat stil bij al wat tot een mistroostig levensgevoel kan leiden. Toch breekt in dit gedoemd zijn tot verlies van het leven een klank door van engagement én van hoop, gedeeltelijk vanuit de intuïtie dat er meer (samenhang) is dan alleen de vaststelling van het verlies:

Niet één verdriet heeft afgedaan
omdat ik het leer uit te spreken.
Maar ik kan toeroep zijn en teken.
Want woorden waaien fel mij aan.

Die woorden tonen Hensen dat wij niet alleen ondergang zijn, maar ook geboorte. Het overdrachtelijk en openbarend karakter van de kunst krijgt hier een specifieke invulling en kleur. Deze invulling staat aan de overkant van de brug

[p. 4]

naar religieuze openbaringswoorden en openbaringsverhalen die tot de grote traditie van de mensheid behoren.

In vorige eeuwen waren wij in dergelijke woorden en verhalen cultureel ingebed. Met zijn inkleuring kijkt Herwig Hensen voorbij de blik van de rede en toont het belang van woorden die aanwaaien, aan. Daartoe behoren openbaringswoorden en -verhalen. Hij onderschrijft ze niet. Die tijd is om, de aanhef van het boek Prediker is nabij: ‘Lucht en leegte, alles is maar leegte ...er is niets nieuws onder de zon.’ Zo vertaalt de NBV opnieuw het ons zo bekende ‘IJdelheid der ijdelheden, het is al ijdelheid’ uit de Statenvertaling. Het is, in het spoor van modern vertaalwerk, een schitterende taalvondst, die zowel het poëtisch gehalte van de brontekst herkent als de betekeniswijziging van het woord ‘ijdelheid’ vandaag. De betekenis ‘nietigheid’ is immers op de achtergrond geraakt.

Hiermee is een belangrijk element van het huidige geestelijke klimaat aangegeven als context waarin de NBV terechtkomt als openbarende traditie én kunst. Het is precies de invalshoek van twee van de uitgevers van de NBV, Querido en Atheneum-Polak & Van Gennep: de bijbel een plaats geven als literair en cultureel document van de mensheid.

De NBV, een noodzaak?

Wanneer is er een nieuwe bijbelvertaling nodig, gesteld dat er geen praktische en geen financiële bezwaren zijn die deze vraag opheffen?

Wellicht wanneer een van de volgende vragen positief beantwoord wordt.

- Is er behoefte aan een vertaling voor de moderne, kritische en bijbels niet-geoefende taalgebruik(st)er?

- Bestaat er een behoefte bij de al dan niet op traditie ingestelde moderne gelovige?

- Zijn er in het bijbelonderzoek en de vertaalwetenschap nieuwe inzichten ontstaan, die om een vertaling vragen?

- Hebben geloofsgemeenschappen en uitgevers nieuwe doelstellingen, waarin een NBV-project past?

Het antwoord op deze vragen moet haast wel ja luiden.

Sinds de Statenvertaling (1637), die als vertaling en als algemeen Nederlands cultuurgoed een monument is en blijft, is er binnen het protestantisme en het katholicisme veel vertaalarbeid gepresteerd. Ook is het inzicht gerijpt dat vertalen op zijn minst impliciet ook interpreteren is en derhalve ook buiten het talige aspect belangrijk is. Van de jongste vertalingen is de laatste publicatie haast tien jaar oud; de vertaling van de Katholieke Bijbelstichting (1995) is niet interconfessioneel; de Groot Nieuws Bijbel (1996), met deuterocanonieke (apocriefe) geschriften, is minder brontekstgericht en in het vertalen meer gericht op een doelpubliek van niet-geoefende lezers. Deze korte opmerkingen zijn niet negatief bedoeld en zeggen niets over de brongetrouwheid, maar wel wordt zo aangegeven dat er ruimte is voor een nieuwe en kwalitatief nog meer eisende vertaling. Een ‘herziene’ vertaling om de tien jaar is geen overbodige weelde. Maar de NBV wil meer.

Ambities en procedures

De eerste voorpublicatie, de nieuwe vertaling van enkele bijbelboeken, werd in 1998 bijzonder hooggestemd door de uitgevers Jongbloed/NBG ingeleid. De NBV was een ambitieus project: er werd naar gestreefd alle wezenlijke tekstelementen van het oorspronkelijke Hebreeuws, Aramees en Grieks over te zetten in natuurlijk Nederlands, met een overeenkomstige stiji en taalkwaliteit. Het gaat over gedachten, woorden en woordinhouden die aan wijziging onderhevig zijn, en ook over een bijbelboek als gehele verhaalcontext en over stijlvariatie binnen een boek. Dat is uiterst veeleisend te noemen voor de vertaalteams, de revisieteams, de begeleidingscommissie en zo verder.

De doelstelling kan echter in één zin worden samengebald: de NBV wil brontekstgetrouw én doeltaalgericht zijn. Dat is iedere bijbelvertaling op een of andere wijze wel. De vraag is echter hoe?

Schrijvend over de verschillende categorieën van lezers en over de verschillende geloofsgemeenschappen waarvoor de NBV bedoeld is, stelden de uitgevers dat het hun oogmerk was een vertaling te bieden die in de eerste helft van de 21ste eeuw de standaardeditie kon worden in het gehele taalgebied: ‘ ...in gebruik op scholen, voorgelezen in kerken en synagogen, geciteerd in de krant en de literatuur; stof voor meditatie en bijbelstudie, materiaal voor polemiek, inspiratie

De Statenvertaling

[p. 5]

voor kunstwerken’ (Paralleleditie, 1998, blz. 9). Ook deze bedoeling heeft met de gekozen taalkwaliteit te maken. Fijntjes eindigen de uitgevers hun programmatische rede met de verwijzing naar de hoge waardering voor de Statenvertaling. Ze hopen dat beide vertalingen naast elkaar gelezen zullen worden, wellicht met meer dan een zweem van de gedachte dat de penetratie van de bijbel in de huidige cultuur niet minder intens mag zijn dan de penetratie van de Statenvertaling in een heel ander geestelijk klimaat.

Ter ondersteuning van dit project was een uitgebreid draaiboek neergezet, dat vanaf 1993 tot nu gewerkt heeft. Elk bijbelboek is vertaald door een koppel, bestaande uit een bijbeldeskundige en een neerlandicus, vertaaldeskundige of dichter. De vertaling geschiedde volgens een aantal vastgelegde, wetenschappelijk verantwoorde methodes en procedures. Een aantal collega's voorzag het resultaat van commentaar. Over de schouders werd ook meegelezen door verantwoordelijken die door de geloofsgemeenschappen waren aangewezen, kenners van bijbelse talen, mensen uit de literaire wereld in Nederland en Vlaanderen. Dat laatste lijstje telt veel bekende namen. De voorpublicatie van drie tekstgehelen in boekvorm en op de webstek heeft ook weer tot reacties geleid die verwerkt werden.

Het natuurlijke Nederlands waarnaar verwezen wordt, is het Nederlands zoals het de jongste decennia in de Lage Landen geschreven wordt. ‘Modieus’ en ‘archaïsch’ worden geweerd. De lezer hoort een ‘zekere mate van geoefendheid in de Nederlandse taal’ eigen te zijn. Vanuit de zorg voor het hele taalgebied werd een Vlaams lezerspanel ingesteld onder voorzitterschap van prof. dr. Gillaerts. De begeleidingscommissie, die voor de definitieve tekst tekent, wordt geleid door dr. Noorda en dr. Beentjes.

Trouw aan de bronnen

Iedere bijbelvertaling loopt op twee benen tussen brontekst en de huidige algemene taal. Hoe lang en lenig zijn de benen van de NBV? Nog enkele maanden scheiden ons van een duidelijk antwoord. De verleiding is groot om gepubliceerde details uit te vergroten. Belangrijk is achter dergelijke details de redenering te peilen.

Zo vertelt Lucas 5, 12 in de NBV over de genezing van huidvraat. Eeuwenlang hebben lezers dit als melaatsheid gelezen. In de bijbel trof dit leed zelfs gebouwen. Het was dus geen lepra (het Griekse woord heeft ook de betekenis ‘huiduitslag’). Het pleit voor de vertalers dat ze voor de kwaal een andere naam gesmeed hebben op basis van twee bestaande woorden met beeldende kracht. Aan het woord huidvraat moet je wennen. Zolang je daar niet overheen kan, ben je afgeleid, verstoord vanuit je traditie. Naderhand kan je zeggen dat het neologisme ingeburgerd is. Geven we het de kans?

Bij dezelfde Lucas (2, 7) lezen we het geboorteverhaal. In de NBG-vertaling van 1951 (begonnen in 1911) staat: ‘en zij baarde haar eerstgeboren zoon en wikkelde Hem in doeken en legde Hem in een kribbe, omdat er voor hen geen plaats was in de herberg.’

Vers 7 wordt in de NBV: ‘Ze wikkelde hem in een doek en legde hem in een voederbak, omdat er voor hen geen plaats was in het nachtverblijf van de stad.’

De kribbe en de herberg zijn hier vervangen. De auteur van het Lucasevangelie bedoelde dit niet romantisch. En Anton Pieck moest nog geboren worden. Eerbiedshoofdletters zijn uitgedund. Vandaar ‘hem’ in plaats van ‘Hem’. Niet de hoofdletter, maar de uitwisseling tussen lezer en tekst stelt de lezer voor een waardenkeuze.

Tot de pluspunten van de NBV zal ongetwijfeld de genregetrouwheid gerekend worden. Het lied van Adam, die zijn vrouw ontdekt, is erg geslaagd:

Eindelijk een gelijk aan mij,
mijn eigen gebeente,
mijn eigen vlees,
een die zal heten: vrouw,
een uit een man gebouwd. (Gen. 2, 23)

In voetnoot wordt gewezen op het niet goed vertaalbare woordspel ‘iesj-iesja’ voor man en voor vrouw.

In dergelijke fragmenten toont de NBV een geheel eigen coherentie bij de zoektocht naar brontekst en naar natuurlijk Nederlands. Dezelfde consistente toepassing van een uitgebreid draaiboek bij het opnieuw vertalen is aan het werk in de psalm van Jona (Jona 2 - de algemeen bekende vorm Jonas is de Griekse vorm). Net als de Willibrordvertaling (1988) opteert de NBV voor de ‘historische’ tegenwoordige tijd. De tekst wint daardoor, maar eveneens door de vertaalkwaliteit, aan lyrische kracht:

[Drie dagen en drie nachten zat Jona(s) in de walvis. Toen bad hij tot God en in de NBG-vertaling begint dit aldus: ‘Hij zeide: Ik riep uit mijn nood tot de HERE en Hij antwoordde mij’]

In mijn nood roep ik de HEER aan
en hij antwoordt mij.
Uit het rijk van de dood schreeuw ik om hulp -
u hoort mijn stem!
U slingerde mij de diepte in,
naar het hart van de zee.
Door kolkend water ben ik omgeven,
zwaar slaan uw golven over mij heen.
Ik dacht: verstoten ben ik,
verbannen uit uw ogen.
Maar eens zal ik opnieuw
uw heilige tempel aanschouwen.

[p. 6]

 

Het water stijgt tot aan mijn lippen,

 

muren van water storten op mij neer,

 

zeewier om mijn hoofd verstikt mij.

 

Ik zink tot de bodem waar de bergen oprijzen,

 

naar het rijk dat zijn grendels voorgoed achter mij sluit.

 

Maar u trekt mij levend uit de dood omhoog,

 

o HEER, mijn God!

 

Nu mijn levensadem mij verlaat

 

roep ik u aan, HEER,

 

en mijn gebed komt tot u

 

in uw heilige tempel.

 

 

 

Zij die armzalige afgoden vereren,

 

verlaten u, trouwe God.

 

Maar ik zal mijn stem in dank verheffen

 

en u offers brengen;

 

mijn geloften los ik in.

 

Het is de HEER die redt!

Tussen de tekst van de voorpublicatie (1998) en deze webversie van 2004 wijzen verschillen op de verdere verwerking van reacties. ‘Heer’ is in hoofdletter gebracht om God van andere heren in de bijbel te onderscheiden. In 1998 was dit niet het geval. Een erratum gaf toen aan dat het ontbreken van hoofdletters voor ‘heer’ in Jona een zetfout was. Over de vertaling van de godsnaam in de Tenach mag de lezer een toelichting verwachten waarin de feministische kijk meespreekt. Het is een van de vele boeiende kwesties waarvoor de vertalers een oplossing hebben moeten bedenken.

Deze kleine steekproef ondersteunt een positief ‘vooroordeel’: de NBV zou wel eens een gebeurtenis kunnen zijn!

Oecumenisch

De opmerking dat de NBV een gebeurtenis wordt, is om een heel andere reden reeds een feit.

Drieëntwintig grote, middelgrote en kleinere geloofsgemeenschappen van christelijke en joodse signatuur hebben de eigen traditionele lezing van openbaringswoorden belangrijk genoeg gevonden om er samen een betere taal voor te zoeken. Zo stappen ze over van tradities naar Traditie in de meest humane en diepst religieuze zin van het woord/Woord. De verleiding verschillen te ideologiseren werd vermeden. Deze oecumenische realisatie, die omvattender is dan bij de jongste Groot Nieuws Bijbel (1996), is onbetwistbaar dé gebeurtenis. Wellicht zal ze de receptie in ons cultuurgebied gemakkelijker maken.

In 1855 schonk de firma Van Goor in Gouda een bijbel aan koning Willem III. Heel bijzonder aan deze bijbel is de meerkleurige versiering van de boeksnede, waarin het koninklijk wapen is verwerkt. (Kon. Huisarchief).

Receptie

Naast deze oecumenische dimensie mag verwacht worden dat de bronbewarende dimensie en het goede Nederlands velen aanspreken. De groepen die zogeheten aan de rechterzijde van de reformatie staan en afwijzend naar de hele onderneming hebben gekeken, krijgen hoe dan ook een bijbelvertaling die ze een plaats moeten geven. Hopelijk zullen de grote geloofsgemeenschappen voorgaan in het opruimen van bestaande remmingen om de NBV een gepaste plaats te geven in de diensten van hun gemeenten. Het zou hun geloofwaardigheid sieren. De aandacht die de NBV aan de voorleesbaarheid besteed heeft, rendeert dan.

De programmatische rede van de uitgevers Jongbloed/NBG krijgt ongetwijfeld een mooi begin van uitvoering. Daartoe helpt een breed uitgeversfront.

Zoals vermeld verschijnen bij Querido en Atheneum-Polak&Van Gennep literaire edities van de NBV. Bij laatstgenoemde is dat in de Gouden Reeks, met 241 prenten van G. Doré. Jongbloed/NBG mikt in eerste instantie op de gereformeerde kerkelijke markt door een uitgave in twee kolommen en twee kleuren, met of zonder deuterocanonieke (apocriefe) geschriften. Verschillende formaten zijn voorzien en ook een paralleleditie SV/NBV. De KBS, die vooral bekend is door de Willibrordvertaling, bestrijkt de rooms-katholieke markt met een NBV-uitgave in de volgorde van de in deze gemeenschap geldende canon. De Tenach wordt ook afzonderlijk uitgegeven.

Twee bedrijven brengen de vertaling digitaal: Importantia Publishing en Amsterdam University Press. AUP heeft de webstek www.bijbelencultuur.nl ontwikkeld. Woord en kunst verschijnen in geïntegreerd verband, zoals ze elkaar in de Nederlanden beïnvloed hebben. De bezoeker van deze webstek in opbouw realiseert zich wat het is, als mens in taal en verhaal geboren te zijn.