Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

Prentenboeken in het wonderland der vertalingen
Vanessa Joosen

Prentenboeken vertalen, het lijkt een makkelijke en snelle job. De meeste prentenboeken bevatten immers een vrij beknopte tekst en omdat prentenboeken meestal voor kinderen gemaakt worden, denken sommige mensen dat de taal eenvoudig is en prentenboeken dus gemakkelijk in een andere taal overgedragen kunnen worden. De illustraties kun je daarbij gewoon overnemen en klaar is kees.

[p. 22]

De dynamiek in een prentenboek zorgt er echter voor dat de som veel meer is dan een optelling van woorden en illustraties. Prent en tekst zijn in feite twee tekensystemen die op elkaar inwerken, elkaar bevestigen, aanvullen of tegenspreken (O'Sullivan, 276-277). Als vertaler moet je daar rekening mee houden. In het prentenboek Wolken in het zand (1998) van Wally de Doncker en Gerda Dendooven bijvoorbeeld komt de volgende passage voor: ‘De wind joeg over Holland. Nee, dat kan niet. Dit was Holland niet.’ Op zichzelf is deze tekst niet moeilijk te vertalen in bijvoorbeeld het Engels of het Frans, maar wanneer je daarbij de illustratie overneemt, wordt er wat meer inspiratie van de vertaler verwacht. Op de prent staat een land afgebeeld met een groot gat, een ‘hol’ erin, vandaar de naam ‘Holland’. Door toevoeging van die prent verschuift de alledaagse geografische betekenis van de naam Holland naar een woordspelletje met een dubbele betekenis. Hetzelfde gebeurt bij ‘Eiland’ (in de vorm van een ei) en ‘Lapland’ (een lappendeken). Bij Lapland moet de vertaler op zoek gaan naar de naam van een land, die ook als woordspelletje kan functioneren in combinatie met de prent van een lappendeken, anders wordt de dynamiek tussen prent en tekst verstoord.

Niet alle vertalers geven aan kinderen de vrijheid om de dynamiek tussen prent en tekst zelf te interpreteren, en daarom wordt er in vertaalde prentenboeken vaak geëxpliciteerd (zie O'Sullivan en Oittinen): wat in de prent gesuggereerd is, wordt dan in de tekst toegevoegd. Bovendien spelen vormelijke kenmerken een grotere rol bij een prentenboek dan bij een roman: niet alleen de tekst moet goed zitten, ook de weergave van kleuren, de kwaliteit van het papier, het formaat van het boek en de omslag bepalen mede de leeservaring.

The cover tells it all

De cover van een boek vervult voor de uitgever in de eerste plaats een commerciële functie: een goede cover moet de aandacht trekken, zodat lezers het boek vastnemen, erin gaan bladeren, de flaptekst lezen en het boek uiteindelijk kopen. Maar de omslag en de titel van een boek bepalen ook in hoge mate onze leesverwachting:

‘Once we have experience in books and reading, visual information directs our response to the story in a picture book before we even open the book. Particular expectations arise from each of the physical qualities of a book: its size and its shape, even the kind of paper it's printed on. [ ...] As we glance at a book before reading it, the cover is the most significant source of our expectations for it. The picture on a cover or dust-jacket often evokes the essential quality of the story. (Nodelman 219-220)

Wally de Doncker en illustratrice Gerda Dendooven maakten samen drie filosofische prentenboeken bij uitgeverij Davidsfonds: Wolken in het zand (1998), Ahum (2000) en Ik mis me (2001). In het laatste boek probeert een jongen zich voor te stellen hoe de wereld er zou uitzien als hij niet bestond. Zou zijn familie hem missen? Zou het huis hetzelfde blijven? Zou zijn beste vriend zijn beste vriend nog zijn? Op de laatste bladzijde drukt hij zijn blijdschap uit dat hij er wél is: ‘Ik kan niet leven zonder me.’ De laatste zin van het boek werd de titel van de Franse vertaling: Vivre sans moi, je ne peux pas (Editions être 2003). In de Nederlandse tekst komt die zin als een verrassend en verlossend antwoord na een lange reeks moeilijke existentiële vragen. Het is dan ook opvallend dat die levensbevestigende ontknoping al in de Franse titel opgenomen wordt en dus mee de leesverwachting van het Franse kind zal bepalen.

Carll Cneut is op dit moment een van de meest vertaalde schrijvers/illustratoren in Vlaanderen. Verschillende boeken die hij voor de Eenhoorn maakte, verschenen onder andere in het Duits, Deens, Frans, Japans en Koreaans. Maar eenzelfde boek ziet er soms totaal verschillend uit in de landen waarin het vertaald en verkocht wordt. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de Duitse en de Franse vertaling van Het Ongelooflijke Liefdesverhaal van Heer Morf (2002), een prentenboek over een circushond die op zoek gaat naar de ware liefde. De Duitse uitgever van Heer Morf koos een paginagrote prent uit het verhaal en maakte daarvan zelf een eigen kaft. Net als de Franse vertaling van Ik mis me, onthult de cover van Die wundersame Liebesgeschichte des Mister Morf (Sauerländer 2003) reeds de ontknoping van het verhaal. Op het einde van het boek wordt Morf immers verliefd op een vlo. Op de kaft van de Nederlandse versie is die vlo nergens te bekennen, op de Duitse cover staat Morfs vriendinnetje er al wel op.

Ook met de Franse cover van Heer Morf is er iets aan de hand, al moet je wel goed kijken. Morf wandelt naar links, zijn Franse tegenhanger Lucien naar rechts. Pastel, de Franse uitgever van L'étonnante histoire d'amour de Lucien le chien (2002), nam deze beslissing heel bewust: naar rechts wandelen komt blijkbaar positiever over dan naar links. Een verklaring voor deze redenering vind je bij Perry Nodelman: ‘People tend to look at pictures from left to right. As a result, we assume that time passes from left to right - that what happens on the left of the picture happens before what happens on the right. [ ...] Because we assume that time passes from left to right, we assume that characters [ ...] are in motion when they point toward the right. And because we tend to feel uncomfortable when characters are in motion face toward the left, we assume they're moving with difficulty. (238-239)

De conventie om een positieve beweging af te beelden van rechts naar links heeft volgens Jane Doonan ook te maken

[p. 23]

met onze leesrichting: ‘Perhaps because we read text from left to right, the sense of moving on through the sentences seems to be transferred to images.’ (46). De beslissing van de Franse uitgever was dus niet zo ondoordacht.

Liefde is taboe

Sinds enkele jaren werkt Carll Cneut rechtstreeks samen met buitenlandse uitgevers en zo werd Heer Morf tegelijkertijd in het Verenigd Koninkrijk en in België uitgegeven. Van Wielsbeke naar Londen, het is een wereld van verschil. Vooral de grootschaligheid van het Engelse uitgeversbedrijf vraagt om een heel andere manier van werken: Walker Books is een overkoepelende structuur waarbinnen verschillende uitgevers in subteams werken, met elk hun eigen visie en aanpak. Toen Cneut voor het eerst bij Walker aanklopte met een tekst (voor Antonio on the Other Side of the World), vroegen ze hem om meteen een paar schetsen te maken. Nog terwijl hij aan de tekentafel zat, werden de schetsen meegenomen en werd er een eerste lay-out bedacht. Niet dat er haast bij was: uiteindelijk werden er voor Antonio meer dan tien lay-outs gemaakt en ook een paar covers. Daarvoor heeft Walker trouwens een aparte afdeling: verschillende teams werken elk een eigen cover uit en daaruit wordt dan de beste gekozen. Niet verwonderlijk dat het in het Verenigd Koninkrijk al snel twee jaar duurt voor een boek daadwerkelijk in de winkel ligt. Bij De Eenhoorn neemt het hele proces slechts een paar maanden in beslag.

De vraag is natuurlijk of de kwaliteit van een boek daadwerkelijk wordt verbeterd door al die tijd en energie die de Britse uitgeverij erin investeert. Daar is Carll Cneut niet helemaal van overtuigd. Bij De Eenhoorn heeft hij de laatste jaren heel wat krediet opgebouwd en krijgt hij voldoende ruimte om zijn eigen stijl verder te ontwikkelen en nieuwe dingen uit te proberen. In het Verenigd Koninkrijk ligt de situatie iets anders. Doordat er zoveel mensen bij je boek betrokken zijn, voel je je als illustrator soms onder druk gezet en in je bewegingsvrijheid beperkt. Bovendien willen sommige Britse uitgevers geen risico nemen met ‘moeilijke’ of experimentele prentenboeken. Dat merk je bijvoorbeeld als je Het Ongelooflijke Liefdesverhaal van Heer Morf (De Eenhoorn) vergelijkt met The Amazing Love Story of Mr Morf (MacMillan). Voor beide boeken schreef Carll Cneut de tekst, en het verhaal komt in grote lijnen overeen, maar toch is geen enkele bladzijde dezelfde. Hoewel er ook op de Engelse omslag sprake is van liefde, wordt er in het boek zelf voornamelijk over vriendschap gesproken. ‘Wilt u met me trouwen?’ vraagt Morf aan de mol in de Nederlandstalige versie. In het Engels wordt dat: ‘I'm looking for a friend up here.’ Wanneer hij inderdaad de vrouw (of liever de vlo) van zijn dromen vindt, heeft Heer Morf het over de ‘ware liefde,’ zijn Engelse tegenhanger vraagt beleefd of mevrouw vlo voor altijd zijn vriend wil zijn. Als liefde al uit den boze is, dan zijn scheldwoorden dat natuurlijk helemaal. Dit blijkt uit de volgende vergelijking van de Engelse en de Nederlandse ontmoeting tussen Heer Morf en de kat op het dak:

‘Trouw met me!’ zei Morf.
‘O, jeetje, toch niet met een hond!’ riep de kat verschrikt.
‘Waarom niet? Bang konijn!’ riep Morf.
‘Daarom niet! Dolle druif!’ schreeuwde de kat.
‘Zotgedraaide gans!’
‘Dierenbeul!’
‘Schijtluis!’
‘Krentenkakker!’
‘Melkmuil!’
‘Ai!’ gilde de kat en ging er als een haas vandoor.

‘No, no, no, no, no!’ said the cat.
Mr Morf edged back along the roof. ‘I only wanted
to be friends,’ he said.
‘Friends?’ said the cat. ‘You must be mad. You see,’
he went on, ‘we cats dislike dogs. Especially ones who
walk on rooftops. In fact, we hate dogs!’
Mr Morf was saddened by this attitude. Trembling a
little, he bravely went on his way.

In de Vlaamse versie eindigt deze ontmoeting met een ware scheldtirade, in het Engelse prentenboek blijft de conversatie vrij beleefd, met een melancholische ondertoon. De Vlaamse Morf weet de kat van haar dak te verjagen, de Engelse Morf trekt zich uit eigen beweging bescheiden terug.

Ook Wally de Doncker en Gerda Dendooven kregen al te maken met de conservatieve houding van sommige buitenlandse uitgevers. Een tijdje liepen er onderhandelingen met een Amerikaanse uitgeverij, die hun prentenboek Ahum wilde vertalen. Ahum gaat over vervreemding en afzondering: het beschrijft een denkbeeldig land, Toesjepa, waarin mensen elkaar niet meer aanraken en alleen nog via de computer communiceren. In deze dystopie^1. is er één lichtpuntje: twee mensen die verliefd worden. Maar precies die liefde vormde een probleem voor de Amerikaanse uitgever: de laatste scène, waarin de twee in het zelfde bed liggen, moest eruit. Omdat Wally de Doncker en Gerda Dendooven deze pagina niet wilden schrappen, werd het boek niet vertaald.

1. anti-utopie

Teksten combineren

Sinds 2002 is Heer Morf in verschillende Europese landen verschenen. Omdat er bij dit boek twee originele teksten zijn (Nederlands en Engels), allebei geschreven door Carll

[p. 24]

Cneut zelf, kunnen buitenlandse uitgeverijen kiezen welke tekst ze het liefst vertalen. Zo koos de Duitse vertaler eenduidig voor de Engelse versie, wat ook in het colofon vermeld staat. Het Franse Pastel kon blijkbaar moeilijker kiezen en maakte een heel eigen combinatie van de Britse en de Nederlandse tekst voor L'étonnante histoire d'amour de Lucien le chien. Vergelijk bijvoorbeeld de Franse, Engelse en Nederlandse versie van de ontmoeting tussen Heer Morf en enkele zwaluwen op een telefoondraad:

Nederlands (De Eenhoorn)	Frans (Pastel)	Engels (MacMillan)
/	/	He soon found a place where he felt at home.
Het was nog vroeg. Alleen de zwaluwen waren al uit de veren.	Il est tôt. Seules les hirondelles sont réveillées	/
/	et Lucien monte les rejoindre.	/
/	/	‘Penelope's the name,’ sang a swallow next to him.
/	‘Les chiens sont plutôt rares par ici’, lui dit l'une d'entre elles.	‘One doesn't see many dogs at this height. I must admit I find your skills quite impressive.’
/	‘Quel bon vent vous amène?’	/
/	/	Mr Morf was excited to hear this.
/	‘Je suis à la recherche de l'âme soeur’, répond Lucien. ‘Accepteriez-vous de partager mon coeur?’	‘Come with me and be my friend,’ he said.
/	/	‘We'll play all day, high on my wire, and at nights I'll tell you stories.’
‘Een zééééééér jammerlijke zaak,’ zong een zwaluw. ‘U komt bijzonder ongelegen. Mijn zusters en ik gaan vandaag op reis. We vliegen naar warmere streken.	‘Pourquoi pas’, répond Pénélope l'hirondelle, ‘mais vous arrivez à un mauvais moment. Mes soeurs et moi partons aujourd'hui pour le Sud.	‘I'm sorry, my dear,’ Penelope said. ‘My sisters and I are leaving today. We holiday abroad this time of year.’
Maar misschien kom ik later eens bij u langs. Volgend jaar misschien?’	On en reparlera l'année prochaine.’	/
Ze kuste vluchtig zijn neus en vloog weg.	Elle l'embrasse puis s'envole.	She kissed his nose and, free as a bird, Penelope flew away.

Net als in de Engelse versie kreeg de zwaluw in de Franse versie een naam, Penelope. Maar uit de vergelijking blijkt dat de Franse vertaler toch ook even bij de Nederlandse versie ging kijken: de eerste zinnen van deze bladzijde werden vrijwel letterlijk vertaald, en ook het grapje over een ontmoeting volgend jaar bleef behouden. Af en toe voegt de Franse vertaler zelf zinnetjes toe of herschrijft hij een passage.

Ook de Duitse vertaler kon het niet laten om af en toe in te grijpen. Dat blijkt uit het gesprek tussen Morf en een wolf: in het Engels (waarop het Duits zich baseert) worden er alleen dingen gezegd (‘said’) - de Duitse personages daarentegen vermoeden (‘vermutete’), blaffen (‘bellte’), werpen iets op (‘warf ein’), antwoorden (‘entgegnete’), knorren (‘knurrte’) en raden (‘riet’). De vertaler brengt dus zelf variatie aan waar de auteur dat niet doet, hoewel de bovengenoemde werkwoorden natuurlijk perfect terugvertaalbaar zijn naar het Engels (guessed, barked, suggested, enz.). Op het einde van de tekst grijpt de Duitse vertaler nog sterker in. De Engelse vlo relativeert de eeuwige liefde: zij blijft bij Morf ‘forever and a day’. Haar Duitse tegenhanger is wat romantischer ingesteld: zij belooft haar trouw ‘für immer und ewig’.

Stars and stripes

En dan is er nog Amerika, het beloofde land voor menig illustrator. Zowel Carll Cneut als Wally de Doncker benadrukt het belang om een boek in de Verenigde Staten uit te geven: als je daar bekend raakt, liggen een heleboel andere landen automatisch aan je voeten. Hoewel het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten (min of meer) dezelfde taal delen, kan een boek er in de twee landen soms compleet verschillend uitzien. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk Harry Potter and the Philosopher's Stone (letterlijk ‘Harry Potter en de steen van de filosoof’), dat in Amerika verscheen als Harry Potter and the Sorcerer's Stone (‘Harry Potter en de steen van de tovenaar’): het woord ‘philosopher’ vonden de Amerikanen te moeilijk voor hun kinderen. Om dezelfde reden hebben Amerikaanse uitgevers problemen met de drie filosofische

[p. 25]

prentenboeken van Wally de Doncker en Gerda Dendooven: Amerikaanse kinderen zouden niet geïnteresseerd zijn in filosofie. Met de steun van onder andere Lissa Paul en Dan Hade wordt Ik mis me nu wel in Amerikaanse scholen gebruikt om kinderen aan het denken te zetten, maar voorlopig ontbreekt een Engelse versie om mee te werken.

Wanneer een uitgeverij inhoudelijk aanpassingen doet aan een boek, dan wordt de auteur daar meestal vooraf over geraadpleegd. Over aanpassingen in de vormgeving wordt veel minder overlegd. Groot was dan ook de verbazing van Carll Cneut toen hij de Amerikaanse versie van Mr. Morf in handen kreeg: de uitgever had het vrij sobere lettertype uit het Engelse boek veranderd in een veel vettere en schreeuwerige letter. Van ‘Mr Morf is a dog’ naar ‘Mr. Morf is a dog’ dus. Ook inhoudelijk maakte de Amerikaanse uitgever kleine aanpassingen. Hoewel de Engelse tekst grotendeels overgenomen werd in de Amerikaanse versie, blijkt uit de kleine toevoegingen van Clarion toch een andere visie. Enerzijds wordt er veel meer geëxpliciteerd. Een goed voorbeeld daarvoor vind je aan het begin van het boek, wanneer Morf de andere dieren in het circus observeert. Het komt erop neer dat de andere dieren allemaal met z'n tweeën zijn en dat Morf de enige is die zonder partner door het leven gaat. Dat wordt in de Engelse versie aanvankelijk niet expliciet gezegd, de lezer kan het wel zelf afleiden uit de illustratie. De Amerikaanse versie voegt telkens woordjes zoals ‘together’ en ‘each other’ toe, om duidelijk te maken dat de andere dieren samen zijn en Morf alleen. Bovendien is de Amerikaanse tekst iets sentimenteler dan de Britse. Als de Britse Morf ‘very sad’ is, dan is zijn Amerikaanse tegenhanger ‘heartbroken’. Volgens de tekst op de Britse flaptekst ‘every child will want to be Mr Morf's friend.’ De Amerikanen gaan nog een stapje verder: ‘All readers will find a special place in their hearts for the amazing Mr. Morf.’ Met Cneuts eigen slotzin in gedachten, kun je je daarbij afvragen: voor altijd en eeuwig of voor eeuwig en een dag?

Bibliografie

Cneut, Carll. - Antonio on the Other Side of the World, Getting Smaller. London: Walker, 2003. - Die wundersame Liebesgeschichte des Mister Morf. Vert. Iris Praël. Düsseldorf: Sauerländer, 2003. - Het Ongelooflijke Liefdesverbaal van Heer Morf. Wielsbeke: De Eenhoorn, 2002. - L'etonnante histoire d'amour de Lucien le chien. Vert. Maurice Lomré. Paris: Pastel, 2002. - The Amazing Love Story of Mr Morf. London: MacMillan, 2002. The Amazing Love Story of Mr Morf. New York: Clarion, 2003.

De Doncker, Wally en Gerda Dendooven. - Wolken in het zand. Leuven: Davidsfonds/Infodok, 1998. - Ahum. Leuven: Davidsfonds/Infodok, 2000. - Ik mis me. Leuven: Davidsfonds/Infodok, 2001. - Vivre sans moi, je ne peux pas. Paris: Editions être, 2003.

Doonan, Jane. Looking at Pictures in Picture Books. Gloucester: Thimble Press, 1993.

Nodelman, Perry. The Pleasures of Children's Literature. Second edition. New York: Longman, 1996.

Oittinen, Riitta. Translating for Children. New York: Garland, 2000. O'Sullivan, Emer. - Kinderliterarische Komparatistik. Heidelberg: C. Winter, 2000.