Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 14]

Algemeen
In memoriam dr. Arie Wolter Willemsen
Pieter van Hees

Op 20 december 2003 overleed Arie Willemsen in het Academisch Ziekenhuis te Utrecht. Op zijn overlijdensbericht stond: ‘Hij leefde intens’ en als we naar al zijn werkzaamheden kijken, is dat geen holle frase.

Hij werd op 29 januari 1930 geboren in Terwolde, waar zijn vader met een broer een kruideniersbedrijf en maalderij had. Zijn intelligentie viel op en de plaatselijke predikant haalde de ouders over hun zoon naar het gymnasium in Deventer te sturen. Geschiedenis was zijn meest geliefde vak en dat werd ook de studie aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Daar viel het oog van de hoogleraar Pieter Geyl (1887-1966) op hem. Geyl wist zijn belangstelling te wekken voor de geschiedenis van het Vlaams-nationalisme, waar Geyl zelf een niet onbelangrijke rol in had gespeeld. In 1958 promoveerde Willemsen op Het Vlaams-nationalisme. De geschiedenis van de jaren 1914-1940. Het zou tot het einde van de jaren tachtig de belangrijkste studie over dit onderwerp blijven.

Vanaf 1957 werkte hij op de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Hij zou in 1990 als bibliothecaris vertrekken. Naast zijn werk als bibliothecaris, dat hier buiten beschouwing blijft, bleef hij de geschiedenis trouw. In de jaren zeventig publiceerde hij met P. van Hees de driedelige uitgave Geyl en Vlaanderen. Brieven en notities uit het archief van prof. dr.P. Geyl. Hij werkte als wetenschappelijk adviseur en auteur mee aan de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (2 dln., 1973-1975) en verzorgde in de prestigieuze reeks Twintig Eeuwen Vlaanderen twee delen over de Geschiedenis van de Vlaamse Beweging en redigeerde het derde gelijknamige deel. Ook aan de in 1998 verschenen Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (3 dln.) werkte hij mee als auteur en als adviseur. Nog in 2000 publiceerde hij met Van Hees Pieter Geyl in Zuid-Afrika. Verslag van een lezingentournee langs universiteiten in Zuid-Afrika, juli-december 1937. Maar er is meer!

Algemeen Nederlands Verbond

Geyl was nog steeds betrokken bij verschillende Nederlands-Vlaamse culturele activiteiten en hij haalde Willemsen ook daarin. Deze werd in 1955 secretaris van het in dat jaar opgerichte Genootschap ‘De Nederlanden in Europa’. Het Genootschap was vooral bekommerd om de plaats van de Nederlandse taal en cultuur in het eenwordende Europa en vreesde in dat Europa voor een overheersing van de Franse taal en cultuur. Terzelfder tijd ontplooide Willemsen activiteiten in het Algemeen-Nederlands Verbond. In 1961 hield hij een geruchtmakende rede ‘De Toekomst van het A.N.V.’ te Rupelmonde. In deze rede stond de versteviging van de culturele banden tussen Nederland en Vlaanderen centraal en beklemtoonde hij ook de taak van het ANV op dit punt. Met Johan Fleerackers (Vlaanderen) wist hij de Algemeen Nederlandse Congressen (eigenlijk een 19de-eeuwse traditie) nieuw leven in te blazen en samen loodsten zij ook in 1963 het Genootschap het ANV binnen.

Politiek Groot-Nederlandse idealen wees Willemsen resoluut afin 1969 in zijn rede ‘Geen Groot-Nederlandse Staat’. Het waren overigens jaren waarin hij niet alleen in het bestuur van het ANV zat, maar ook actief deelnam aan het redactiewerk voor Neerlandia. Als lid van de Raad van Advies bleef hij van 1965 tot 1995 onmiddellijk betrokken bij het werk van het Verbond.

De Nederlandse Taalunie

Een nieuwe uitdaging in de jaren zeventig werd de Nederlandse Taalunie (de term is van Fleerackers). De regeringen van België en Nederland zouden beide verantwoordelijkheid nemen voor de Nederlandse taal. Dit werd op termijn vereenvoudigd doordat in België in het kader van een langzame federalisering in 1965 voor de Nederlandse taal en cultuur een zelfstandig ministerie werd ingesteld. In dit proces, dat in 1980 zijn beslag kreeg in het zgn. Taalunie Verdrag, speelde Willemsen een voorname rol. Hij was van 1974 tot 1976 een van de voorzitters van de ‘werkgroep ad hoe in zake de oprichting van een Belgisch-Nederlands orgaan van samenwerking en advies op het gebied van de Nederlandse taal en letterkunde’. De lange en ingewikkelde naam van de commissie duidt er al op dat rond de Taalunie niet alles even snel en gemakkelijk liep, zelfs niet na de aanvaarding van het verdrag. Dat Willemsens werk gewaardeerd werd, blijkt uit het feit dat hij van 1984 tot 1993 de Nederlandse voorzitter was van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren van de Nederlandse Taalunie. Tot zijn overlijden in 1989 was Fleerackers de Belgische voorzitter.

Naast al deze activiteiten nam Willemsen ook deel aan de werkzaamheden van de sectie bibliotheekwezen van de Conferentie van de Nederlandse letteren, waar ook allerlei Noord-Zuidcontacten speelden. Hij ontmoette er zijn vriend Ludo Simons, die hij al via de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging kende.

Ons Erfdeel

Nog een belangrijke en langdurige relatie was de band met het algemeen culturele tijdschrift Ons Erfdeel. Vanaf 1963 was Willemsen bij dit initiatief van Jozef Deleu betrokken. Hij nam deel aan de werkzaamheden als schrijver, als redacteur en ten slotte als lid van de Raad van Advies. Hij heeft ook mogen meemaken dat dit tijdschrift met zijn nevenorganen als

[p. 15]

Septentrion en The Low Countries tot bloei kwam en niet meer weg te denken is uit het Nederlandse cultuurlandschap. De waardering van al de inspanningen van Arie Willemsen om de Nederlandse cultuur in Vlaanderen en in Nederland tot bloei te brengen uitte zich ook in officiële waarderingen. In 1981 werd hem de Orde van de Vlaamse Leeuw toegekend en in 1988 ontving hij voor al zijn publicaties over de Vlaamse beweging en over de noodzaak van een gezamenlijk beleven van de Nederlandse cultuur in Noord en in Zuid, de André Demedtsprijs.

Na zijn pensioen kwam in het begin van de jaren negentig ook bij het ANV de ‘derde bark’ weer in zicht. Het logo van het ANV wordt gevormd door de drie barken (zeilschepen), die respecdevelijk Nederland, Vlaanderen en Zuid-Afrika verbeelden, gebieden waar de Nederlandse taal inheems is. De Zuid-Afrikaanse segregatiepolitiek had lange tijd het culturele verkeer onmogelijk gemaakt, zonder dat overigens de betekenis van de Nederlandse taal en cultuur voor Zuid-Afrika afnam.

Huis der Nederlanden

Een van de initiatieven om de betrekkingen weer aan te halen en te verstevigen was de bouw van een nieuw Huis der Nederlanden te Kaapstad. Het moest een huis worden waar de oude ANV-bibliotheek kon worden gehuisvest en kon groeien, en waar een veelheid aan culturele activiteiten kon plaatsvinden. In Kaapstad-Pinelands vond men een goede locatie en met gelden van de Willem de Zwijgersrichting (Arie Willemsen zat in het bestuur) werd een nieuw Huis der Nederlanden verwezenlijkt. Willemsen heeft zich hier zeer voor ingespannen en zijn kennis als bibliothecaris en zijn ervaringen bij de bouw van de nieuwe KB in Den Haag, waar hij zeer nauw bij betrokken was, maakten hem tot de ideale uitvoerder van dit project. Ook zaken als automatisering, verbinding van de bibliotheek met de nabij gelegen universiteiten van Kaapstad en Stellenbosch, het aanschaffingsbeleid en de financiering waren bij hem in deskundige handen. Ondanks lichamelijke tegenslag - een herseninfarct maakte hem het lopen moeilijk - heeft hij Kaapstad enige malen bezocht om persoonlijk de gang van zaken te kunnen volgen en hij heeft mogen meemaken dat het project voltooid is.

In het persoonlijke vlak hebben velen met het overlijden van Arie Willemsen een goede vriend verloren. Meer algemeen moeten we vaststellen dat met het heengaan van Arie Willemsen de Nederlandse taal en cultuur iemand heeft verloren die zich bijna een halve eeuw met alle kracht heeft ingezet om de Nederlandse taal en cultuur in heel het taalgebied te bevorderen.