Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

Toch nog maar de Benelux?
Noord en Zuid: een economische verbondenheid
Alain Mouton

Een land of regio kan in de huidige mondialisering pas overleven als het economisch gezien lokaal sterk verankerd is en daarnaast in staat is nieuwe samenwerkingsverbanden aan te gaan - ook buiten de grenzen van de huidige natiestaat. Als gevolg van de mondialisering van de samenleving zijn er nieuwe communicatienetwerken tussen de gemeenschappen ontstaan, die de vastgeroeste structuren en de bestaande grenzen overschrijden. We hoeven slechts naar de Benelux te kijken. En de Euregio Kortrijk-Moeskroen-Rijsel bijvoorbeeld kent al jaren een sterke economische groei. Het gaat hier om een activiteit die grensoverschrijdend is: de regio's trekken zich als het ware aan elkaar op. Men kan gerust stellen dat wat in Zuid-West-Vlaanderen, Henegouwen en Noord-Frankrijk gebeurt, staat voor een algemenere ontwikkeling. Bovendien hebben we hier te maken met een voorbeeld van een geslaagde economische omschakeling: naast de klassieke industrieën is er nu ook plaats voor nieuwe technologieën.

Deze nieuwe samenwerkingsverbanden - dat is toch wel zeer opmerkelijk - gaan terug op eeuwenoude structuren. Rijsel, Kortrijk en Moeskroen maakten immers deel uit van het middeleeuwse Graafschap Vlaanderen. Ook elders zien we vergelijkbare samenwerkingsverbanden. Als we de blik op het oosten richten, zien we dat Limburg zich meer op Duitsland, Luik en Nederlands Limburg oriënteert dan op de rest van Vlaanderen.

De nieuwe economische regio's bewegen zich voor een deel langs nieuwe grenzen en bevatten daarnaast lokale entiteiten die een zeer oude verbondenheid met elkaar hebben en de gleichschaltung van de moderne natiestaat hebben overleefd. De steden hebben bijvoorbeeld een belangrijke mate van zelfstandigheid behouden. De Poolse auteur Krysztof Pomian beschrijft dit laatste fenomeen als volgt: ‘In de loop van de geschiedenis ontstond een netwerk van steden die duurzame relaties met elkaar aangingen. Van Brugge en Gent overspande het netwerk het Rijnland, Zuid-Duitsland, Zwitserland, de grote Italiaanse Meren tot in Genua, Florence en Venetië. De steden aan de Rijn vormden de basis van drie andere samenwerkingsverbanden: de Hanzesteden (met Hamburg, Bremen, Lübeck en Danzig), de as Parijs-Lyon-Rhônevallei tot Marseille en Barcelona en ten slotte een oostelijke as naar Praag en Wenen toe. Die steden kenden hun sterkste ontwikkeling in een systeem van beperkte politieke anarchie. Niet gewrongen binnen een politieke ruimte maar met een sterk identiteitsbesef en autonomiestreven, getuige de privileges die ze wisten af te dwingen.’

Oude gemeenschappen en nieuwe economische structuren

Die oude gemeenschappen zijn dieper geworteld dan men denkt. De Belgische staat is er nooit in geslaagd ze ‘over te planten’. Vlaanderen en Wallonië hebben zowel op macro-als micro-economisch vlak een verschillende ontwikkeling gekend, al van vóór 1830. Het zuiden van het land en dan vooral de streek rond de Borinage, Charleroi en Luik, was sterk beïnvloed door de eerste industriële revolutie en was samen met Groot-Brittannië een van de productiefste gebieden ter wereld. Een groot deel van de Belgische welvaart werd in die tijd geleverd door Wallonië. Vlaanderen

[p. 7]

was toen grotendeels agrarisch, op de textielindustrie in het Gentse na. Het maakte in de jaren '60 de sprong van een pre-industriële naar een post-industriële samenleving (meer diensten) en de achterstand verkeerde daarmee in een voorsprong. De vraag is nu, of het huidige Vlaanderen, erfgenaam van grote delen van het oude graafschap en hertogdom Brabant, sterk genoeg is om de rest van de Benelux mee te trekken in een opwaartse economische beweging. Dat is naar onze mening zonder twijfel het geval, zeker al nu de verschillen met de economische structuur van de omringende regio's aan het verminderen zijn.

Aan het begin van de 21ste eeuw groeit men in de de hele Benelux in de richting van een dienstensector - overigens een Europese trend - maar sommige oude structuren blijven hardnekkig standhouden. In Vlaanderen zweert men bijvoorbeeld steeds meer bij corporate governance of behoorlijk bestuur. Het houdt in dat de meeste macht gelegd wordt in de handen van de managers en niet in die van de aandeelhouders. Dat heeft onder meer tot gevolg dat het gemakkelijker is om een langetermijnpolitiek te voeren. Franstalig België daarentegen sluit nog altijd in belangrijke mate aan bij het Franse systeem, waar de zogenaamde referentieaandeelhouder (die met het meeste aandelen) het voor het zeggen heeft. Het Franse economische systeem is ook altijd uitgegaan van een sterke greep van de staat op de economie. De Nederlandse en ook Vlaamse bedrijfsleiders staan mijlenver verwijderd van wat in Frankrijk (en ook voor een deel in België) onder een PDG (president-directeur-generaal) verstaan wordt.

De Franse en de Angelsaksische school

Staat en economie zijn in Frankrijk van oudsher met elkaar verweven. Dat uit zich onder andere in de aanwezigheid van oud-studenten van de grandes écoles (ENA, polytechnique) in de top van de ondernemingen. Alvorens carrière te maken in de politiek, moet je eerst in een aantal bedrijven uit de privé-sector of bij semi-overheidsinstellingen je strepen hebben verdiend. Op die manier ontstaat een netwerk van contacten tussen politiek en economie, en dat ziet men ook terug in de bedrijfscultuur. In de meest strategische sectoren is de staat op zijn minst vertegenwoordigd als sterke minderheid in de aandeelhoudersstructuur. Over het algemeen zijn die aandelen dermate versnipperd dat de Franse staat met amper 25 of zelfs 12,5% een beslissende rol speelt in het reilen en zeilen van de onderneming. De belangrijke beslissingen worden immers genomen door de aandeelhouders.

De Angelsaksische school (vooral bekend onder de naam corporate governance of vrij vertaald ‘behoorlijk bestuur’) vindt het vanzelfsprekender dat de bedrijfsleiding en niet de aandeelhouder de strategie van een onderneming bepaalt. Een theorie die in Nederland vaste waarde verworven heeft en ook in Vlaanderen op steeds meer aanhang kan rekenen. Wallonië wordt echter nog grotendeels door het Zuiden gedetermineerd.

Er is echter verandering in zicht. Door het verzwakken van de Brussels-francofone greep op de Waalse economie en het ook in Wallonië toenemende belang van KMO's (kleine en middelgrote ondernemingen) die in hoogtechnologische sectoren hun geluk wagen, komen er nieuwe perspectieven. Intussen groeien Vlaanderen, Wallonië en Nederland via lokale en subregionale netwerken onmiskenbaar naar elkaar toe. Vooral Wallonië is echter nog lange tijd schatplichtig geweest aan de Generale Maatschappij, die eind oktober definitief werd begraven.

Culturele verschillen: de Generale en de pensioenfondsen

De Generale, die lange tijd de Belgische economie schraagde, symboliseerde de stuiptrekkingen van het oude systeem. Dat konden we de voorbije jaren onder andere zien in de banksector: daar onderscheidt België zich fundamenteel van het Noorden. In Nederland was men zich er veel vroeger van bewust dat de banken slechts konden overleven als ze verder keken dan hun eigen achtertuin en zich bij fusies niet te veel door emotionele argumenten lieten leiden.

Terwijl de Belgische banken niet verder kijken dan 300 kilometer (Parijs!), varen onze noorderburen uit in de vier windstreken, in navolging van de Verenigde Oostindische Compagnie, de eerste multinational. Een traditie die eeuwen later, op het einde van de jaren '80 van de 20ste eeuw, zijn vruchten heeft afgeworpen. De Nederlandse banksector heeft zich dan op een snelle manier weten te hergroeperen: een monsterfusie zoals NMB-Postbank, later aangevuld met Nationale Nederlanden en omgevormd tot ING en de fusie ABN-AMRO. De toenmalige Generale Bank kon mee de boot instappen, maar zoals te verwachten viel, staken juridische en vooral culturele problemen stokken in de wielen.

Die culturele verschillen uitten zich ook in gebrek aan initiatief aan Belgische kant. Als er opgetreden moest worden, bleven de Belgen aan de kant staan. Dat was het geval toen de Post op zoek ging naar een financiële partner en zowel ING als het Franse Crédit Lyonnais afvielen, omdat ze te zeer de rust zouden kunnen verstoren die in het Belgische financiële landschap heerste. Idem bij de privatiseringen, waar een optie zoals een gewone beursgang op gehuiver werd onthaald.

En in het Noorden beschikt men over één groot voordeel: daar bestaan belangrijke pensioenfondsen of reserves die dienst kunnen doen als niet te veronachtzamen aandeelhouder. Dit ‘volkskapitalisme’, waar onder andere premier Guy Verhofstadt vroeger de mond vol van had, bestaat binnen het Belgische bestel niet, al heerst er in dat verband in Vlaanderen een tamelijk brede consensus over het nut van zulke reserves, ook ter linkerzijde.

[p. 8]

De economische toenadering van Nederland, Vlaanderen en Wallonië

Vlaanderen is alvast aan een inhaalbeweging begonnen die een culturele omslag betekent: durfkapitaalfondsen voor groeibedrijven schoten de voorbije jaren als paddestoelen uit de grond. Ze vonden lange tijd gretig afname bij jonge en minder jonge high-techbedrijven. Na de ineenstorting van de technologiemarkt in 2001 kreeg de sector het echter zeer moeilijk. Maar stilaan wordt nu toch de overgang gemaakt van de KMO (familiaal) naar multinationale ondernemingen, die met risicodragend kapitaal hun groei kunnen financieren. De Vlaamse regering neemt ook maatregelen (of is het op zijn minst van plan) om bedrijven te helpen makkelijk aan investeringsmiddelen te komen (denk maar aan de Arkimedes-plannen of de Tante Agaatregeling).

Vlaanderen zorgt er zo voor dat het kunstmatige onderscheid wegvalt dat politici maken tussen het (Vlaamse) belfortmodel en het (Nederlandse) poldermodel. De aanwezigheid van dat kapitaal heeft zijn belang met het oog op de toekomst: een structureel tekort aan institutioneel kapitaal is immers een ernstig nadeel, aangezien pensioenfondsen of gekapitaliseerde pensioenen een belangrijke groeifactor zijn. Volgens de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) wordt een derde van de groei door het beschikbare kapitaal gedreven en de rest door productiviteitsverbeteringen.

En ook Wallonië haakt zijn wagentje aan de trein vast. Langzaam maar zeker worden daar de oude gewaden afgegooid en groeit er een KMO-cultuur die zich richt op nieuwe technologieën. Op het vlak van biotechnologie is er bijvoorbeeld een aantal bedrijven, dat in Namen en Luxemburg goed scoort. Idem voor Waals-Brabant. Alleen de oude industrieas tussen de Borinage en Luik dreigt uit de boot te vallen, maar daar staat men voor de keuze: van de streek een ‘Bokrijk van industriële archeologie’ te maken, of eveneens resoluut voor de nieuwe economie kiezen.

Deze nieuwe ontwikkeling zien we in de hele Benelux. Zo positioneert onze delta zich rond Maas, Rijn en Schelde als één geheel. Wat een verschil met pakweg 20 jaar geleden, toen de economische sectoren waarin elke regio actief was, te ver van elkaar verwijderd waren!

De Benelux als ideale constellatie voor de kenniseconomie

De groeibedrijven In de Lage Landen zijn gebaseerd op kennis, die een volwaardige productiefactor is geworden naast arbeid en kapitaal. Vlaanderen is in Europa een van de regio's waar er sinds een paar decennia een sterke kennisconcentratie plaatsvindt, en dat heeft een positief effect op de omringende regio's. De internationalisering van de economie versterkt de zogenaamde technologiedistricten. In de wereldeconomie zijn het alleen eilanden van kennis die tot volle ontwikkeling kunnen komen. Zo'n eiland nu is de Schelde-Maas-Rijndelta.

Volgens Kenichi Ohmae in The End of the Nation State functioneren economische gehelen van 5 tot maximaal 20 miljoen inwoners optimaal. Binnen de Benelux kan men verschillende netwerken van 5 miljoen inwoners terugvinden. Het Vlaamse Gewest uiteraard, maar evenzeer Belgisch en Nederlands-Limburg plus de provincie Luik en de streek rond Aken en Keulen.

Wordt de dimensie groter, dan treden negatieve schaaleffecten op en wordt het voordeel voor de kenniseconomie geneutraliseerd. De Benelux is dus een ideaal geheel voor technologie- en groeidistricten: overzichtelijk, geïntegreerd in de wereldeconomie, maar gevaccineerd tegen de grootschaligheid. Wat niet wil zeggen dat de Vlamingen niet moeten blijven proberen om grote multinationals op de kaart te zetten. Het aantal bedrijven in het Zuiden met een wereldwijde reputatie is op de vingers van een hand te tellen. Vlaanderen heeft Bekaert en Janssen Pharmaceutica, en dat is het dan. Wat een verschil met ronkende namen als Shell, Philips, C&A of Ahold.

Uiteraard zijn er ook problemen tussen Noord en Zuid. De verschillende havens (Antwerpen, Rotterdam, Vlissingen, Zeebrugge en Gent) werken niet samen, maar concurreren met elkaar. De IJzeren Rijn blijft een moeilijk thema. De druk van de markteconomie (lees: de bedrijfsleiders) op de politici zal de komende jaren nog toenemen, omdat men weet dat een efficiënt distributiesysteem meer dan ooit belangrijk is voor een moderne economie. De Europese vervoerssystemen vloeien traditioneel langs de as noordzuid. Dat zal op termijn moeten worden aangevuld met een as oost-west en de economische dynamiek evolueert ook in die richting.

De Benelux en de ons omringende regio's, zoals Frans-Vlaanderen en Noordrijn-Westfalen spelen daarin op geografisch vlak een strategische rol.

Maar we zijn er nog niet

De onderdelen van de Benelux groeien op economisch vlak zonder enige twijfel naar elkaar toe. Een mogelijke hinderpaal blijft echter de macro-economische situatie. Vroeger konden landen met elkaar concurreren door hun munt te devalueren. Met de euro is dat niet meer mogelijk en dus moeten er andere manieren worden gezocht om concurrend te blijven. Door de loonkosten naar beneden te halen bijvoorbeeld.

En daar staat men in het Noorden en het Zuiden niet echt op dezelfde lijn. In Nederland werd er onlangs een loonstop doorgevoerd: gedurende twee jaar zullen de lonen er niet langer stijgen. Aangezien dat in België wel het geval is, zal de loonhandicap in het Zuiden aanzienlijk toenemen. Men spreekt van een verschil van 10%. Dat betekent dat een Belgische werknemer 10% duurder zal zijn dan zijn collega in het Noorden. Het feit dat twee landen die voor elkaar zeer belangrijke handelspartners zijn, zo met elkaar concurreren, wijst erop dat er nog een lange weg valt af te leggen.