Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

Esperanto zonder hoogdravende idealen
Marc van Oostendorp

De Argentijn Atilio Orellana Rojas (1963) vindt het maar vreemd dat iedereen altijd aan idealen denkt als hij over het Esperanto begint. Hij is een van de bekendste Esperantopedagogen van dit moment, en directeur van het Internationale Esperanto-Instituut in Den Haag. ‘Het valt mij op dat je Europeanen altijd hoogdravende redenen moet geven om Esperanto te leren. Die redenen golden voor mij niet. Ik woonde bijvoorbeeld in een werelddeel, Latijns-Amerika, dat helemaal geen behoefte heeft aan een internationale taal, omdat het al zo'n taal heeft: het Spaans.’

Atilio is een goedgeklede man met een vriendelijk gezicht. Hij spreekt een Esperanto dat je verzorgd zou kunnen noemen: zijn zinnen zijn altijd af, zijn uitspraak is precies en hij lijkt op elk moment het woord te kunnen vinden dat hij nodig heeft. Nederlands spreekt Atilio tot zijn spijt nog niet goed genoeg, al woont hij al enkele jaren in Den Haag en zit hij ook op een cursus. Hij heeft te veel internationale contacten binnen de Esperantobeweging, en bovendien willen Nederlanders altijd maar Engels of Spaans met hem spreken.

‘Het komt allemaal door mijn opa’, zegt hij. Als kind had hij het idee dat zijn opa een tovenaar was, iemand die alles wist en met wie je over alles kon praten. Helaas stierf de man toen Atilio negen jaar oud was. Atilio's grootvader kwam uit het noorden van Argentinië, en dat was aan het begin van de twintigste eeuw geen plaats waar je makkelijk kon leren: de enige bibliotheek in de wijde omtrek was die van Atilio's overgrootvader, maar die had zijn kinderen gestimuleerd om alles te onderzoeken. Zo ontdekte Atilio's opa samen met zijn broer bijvoorbeeld als een van de eersten een olieveld in de streek. Toen hij eind jaren twintig in Buenos Aires in militaire dienst zat, was hij daar een aantal Catalanen tegengekomen die Esperanto spraken en die taal aan de jonge Argentijn hebben gedoceerd. Hoewel hij er nooit iets mee had gedaan, noemde hij dat wel tijdens een van de vele gesprekken die Atilio Orellana Rojas als klein jongetje met hem had.

Het Esperanto heeft zolang het bestaat altijd een hopeloze zaak geleken. Toch zijn er nog steeds intelligente en succesvolle mensen die zich met die taal bezighouden. Waarom doen die mensen dat? Daarover gaat het boek Een wereldtaal van Marc van Oostendorp, dat in het voorjaar van 2004 verschijnt. Het onderstaande interview, met een van de leidende esperantisten, is een voorproefje uit dit boek.

Voorbeeldbrief

Toen Orellana Rojas twintig was, woonde hij met zijn moeder en zussen in Córdoba en studeerde hij er filologie. In de krant vond hij een advertentie voor een schriftelijke

[p. 36]

cursus Esperanto. Ineens herinnerde hij zich weer dat dit de taal was waarover zijn grootvader had verteld. Hij schreef zich voor die cursus in, maar kreeg al na de eerste les het idee dat dit niks voor hem was en schreef een briefje aan zijn leraar dat hij toch maar iets anders wilde doen.

Atilio's leraar was een vasthoudend type, die toch de tweede les opstuurde en tegelijk een nummer van het tijdschrift Heroldo de Esperanto (Heraut van het Esperanto). Achter in dat tijdschrift stonden advertenties van mensen die wilden corresponderen. ‘Ik kende de taal nog niet, maar achter in mijn leerboek stond een voorbeeldbrief,’ zegt Atilio. ‘Die heb ik gewoonweg overgeschreven en naar een meisje in Polen gestuurd. Ik kon haar antwoord maar nauwelijks ontcijferen, maar ik wilde niet flauw zijn en heb me er met een woordenboek uit gered. Zo begon ik te corresponderen en tegelijkertijd de taal te leren. Dat is voor mij altijd het belangrijkste aspect van het Esperanto gebleven: de mogelijkheid die het bood voor contact met mensen uit heel andere delen van de wereld.’

Die correspondentie is een terugkerend thema in gesprekken met esperantisten. Het eerste wat iedereen na een beginnerscursus lijkt te doen, is: brieven schrijven. ‘Ik was in die tijd bijvoorbeeld heel erg geïnteresseerd in literatuur,’ zegt Atilio, ‘en leerde via een Bulgaarse correspondent de namen kennen van de belangrijkste Bulgaarse schrijvers van dat moment.’

Een professionele esperantist

Orellana Rojas probeert nooit mensen over te halen om Esperanto te leren. Zijn vrienden in Nederland weten natuurlijk dat hij voor een Esperanto-organisatie werkt, en ze zien dat hij vaak esperantisten van over de hele wereld op bezoek heeft - hij woont in het gebouw van het Esperanto-Instituut. Maar de meeste van die vrienden leren geen Esperanto, en dat hoeft van Orellana Rojas ook niet. ‘Mijn moeder heb ik wél Esperanto geleerd. Er kwamen al een paar jaar nadar ik de taal had geleerd, allerlei mensen logeren, omdat mijn naam was opgenomen in een adresboekje. Omdat mijn moeder die mensen vaak helemaal niet kon verstaan, vroeg ze me of ik haar die taal niet ook kon onderwijzen.’

Als je Esperanto geleerd hebt, maak je volgens Orellana Rojas automatisch deel uit van een gemeenschap. ‘Ik heb ook Russisch geleerd, en zelfs in die taal onderwezen, maar je wordt nooit deel van de Russische taalgemeenschap. Met het Esperanto is dat anders. Ik hoop ook altijd dat mijn studenten zich thuis gaan voelen in de Esperantobeweging. Een paar jaar geleden was ik op een Braziliaans congres. Dat een heel groot deel van de aanwezigen ooit van mij Esperanto had geleerd, maakte me trots.’

Vanaf 1992 is Atilio voor het Esperanto gaan werken en hij is zo een van de weinige professionele esperantisten op de wereld geworden. Onder andere reisde hij een paar jaar lang de wereld rond, om overal les te geven. In die jaren heeft hij naar eigen zeggen veel geleerd. Het Esperanto gaf hem een manier om met mensen die heel verschillend zijn en de wereld heel erg anders zien dan hijzelf, met respect te communiceren zonder zichzelf te verloochenen. In 1994 was hij bijvoorbeeld een half jaar te gast bij de Koreaanse Esperantobeweging om er onder andere les te geven. In Latijns-Amerika zijn de omgangsvormen op de universiteiten heel erg informeel, ook op de universiteit. ‘In het begin stond ik in mijn korte broek college te geven, maar ik merkte dat niemand me serieus nam en dat dat alleen te maken had met mijn manier van kleden. Toen ik die eenmaal had aangepast, had ik veel meer gezag.

Respect

Moet je Esperanto spreken om dat soort respect op te kunnen brengen? ‘Natuurlijk niet’, zegt Orellana Rojas. ‘Elke taal kan een podium zijn waarop mensen elkaar op basis van gelijkwaardigheid ontmoeten. Voor mij is nu eenmaal het Esperanto dat podium geworden, maar ik ben steeds meer gaan beseffen dat je houding in de communicatie misschien wel veel belangrijker is dan de taal zelf.’ Hij geeft een voorbeeld: ‘Ik had in een Esperantoklas een keer een Indiase vrouw, die een van de belangrijkste leidsters is van haar gemeenschap, en een Maya uit Guatemala, in wiens cultuur vrouwen nauwelijks meetellen. Mijn belangrijkste taak is dan: die man proberen te laten begrijpen dat hij degene tegenover hem in de eerste plaats als persoon moet zien; en die vrouw dat ze die man ook zijn beperkingen moet gunnen. We zitten als mensen allemaal in hetzelfde schuitje, of we nu de plee schoonmaken, of een internationale onderneming leiden.’

Sinds 1997 is Orellana Rojas behalve docent ook directeur van het Internationale Esperanto-Instituut in Den Haag. ‘Ik ben tegelijkertijd het enige personeelslid van het instituut,’ zegt hij, ‘dus ik doe zo'n beetje alles om het draaiende te houden: ik stuur boeken rond, help Esperantoleraren over de hele wereld, doe de administratie, zorg voor het huis, waarin ik ook woon.’

Over de Nederlandse Esperantobeweging maakt hij zich wel zorgen: ‘Toen ik in 1992 voor het eerst een lezing gaf voor de Haagse Esperantoclub zat de zaal nog vol mensen. Ik had in Europa nog nooit zoveel mensen bij elkaar gehad in een lezing. Inmiddels bestaat er helemaal geen Haagse club meer. De meeste mensen zijn overleden en veel van de anderen zijn inmiddels zo oud dat ze niet meer naar bijeenkomsten komen. De mensen lopen niet weg van het Esperanto, de meesten blijven de beweging trouw tot aan hun

[p. 37]

dood! Maar dood gaan ze, en er komen geen jongeren meer bij.’ Waarom die jongeren wegblijven, begrijpt hij ook niet zo goed. ‘In Latijns-Amerika is het anders’, beweert hij. ‘Misschien is er hier te veel concurrentie. Ik heb een keer bij het buurthuis in deze wijk een Esperanto-cursus aangeboden, maar er zijn daar dertien of veertien andere cursussen, van yoga tot bloemschikken. Bovendien barst het in elke Europese stad van de buurthuizen, en bioscopen, en cafés. In de jaren dertig was er nog geen televisie - misschien dat de mensen daarom makkelijker Esperanto wilden leren.’

Marc van Oostendorp. Een wereldtaal. Geschiedenis van het Esperanto. Verschijnt in het voorjaar van 2004 bij Athenaeum-Polak en Van Gennep.