Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 33]

Nederlands van Nu
Jaargang 51 - december 2003

Is Esperanto een goede taal?
Thomas Hoevers

In het blad Onze Taal werden enige jaren geleden kunstmatige hulptalen ‘goed bedoeld, maar onhaalbaar’ genoemd. En zo is het ook. Er zijn er honderden, misschien duizenden gemaakt. Niet één heeft het gehaald. Alleen Esperanto heeft nog wel enige aanhang, maar ook slechts bij een heel klein deel van de wereldbevolking.

Nu de Europese Unie op weg is één groot stuk Engeland te worden, roeren de esperantisten zich weer en propageren hun taal als neutrale taal die alle andere intact laat. Daar zit wel iets in. De nadelen van Engels als voertaal, die ze niet ten onrechte noemen, vallen in de praktijk wel mee, maar in principe voel ik wel iets voor een neutrale kunsttaal. Maar dan wel een betere dan Esperanto.

De idealistische gedachte dat zo'n wereldkunsttaal bij de mensen meer toenadering en meer begrip en waardering voor elkaar zou kweken, waardoor oorlogen voorkomen konden worden, is allang achterhaald. Zeker, een land kan het beste eentalig zijn, meer talen in één land, dat kan wrijvingen veroorzaken. Al gaat het in Zwitserland wél goed. Maar kijk eens wat er in Noord-lerland en Joegoslavië gebeurt, ondanks de taaleenheid.

Waaraan dankt nu het Esperanto, als enige, zijn betrekkelijke succes? Zeker niet aan zijn kwaliteit. Misschien eerder aan een gunstig moment waarop het het gebrekkige Volapük kwam vervangen. Die taal ging uit van korte woordjes. Maar die gaan dan te veel op elkaar lijken, wat verwarrend werkt. Volapük was ook te star. Zo mocht een zelfstandig naamwoord niet op een s eindigen wegens de meervouds-s. Nou, dan voeg je toch gewoon een e in, zoals ook in het Engels: glass - glasses.

In het Esperanto zijn de woorden wat langer en daardoor duidelijker van elkaar te onderscheiden. Maar ook deze kunsttaal heeft ernstige gebreken, anders waren er niet zo veel andere gemaakt. Het heeft ook een onnatuurlijk karakter. Neutraal is het ook niet, met die overgrote meerderheid van Romaanse woorden. Het is een Romaanse taal, met wat concessies aan de Germaanse en Slavische talen.

Karakteristiek voor het Italiaans is bijvoorbeeld de mannelijke eind-o en de vrouwelijke eind-a. Het Esperanto, hoewel overwegend een Romaanse taal, gaat daar evenwel lijnrecht tegen in. De grote man: la granda viro. Eerst een vrouwelijk lidwoord, dan een vrouwelijk klinkend bijvoeglijk naamwoord met eind-a, en dan ineens een mannelijk zelfstandig naamwoord met eind-o.

Het streven naar eenvoud, op zichzelf goed, is hier veel te ver doorgevoerd. Misschien goed voor de mensen met de geringe scholing eind 19e eeuw (er was toen nog geen leerplicht), maar met het tegenwoordige opleidingsniveau kunnen de mensen heus wel wat meer aan.

Verder zijn alle hulp- en koppelwerkwoorden regelmatig. In de meeste echte talen zijn die, door het veelvuldige gebruik, afgesleten tot korte, krachtige woordjes. Dat had ook in het Esperanto gemoeten. Havas en estas (heeft, is), dat is te omslachtig. Has en es, dat zou goed zijn. Een tiental van die onregelmatige of (liever) verkorte hulpwerkwoorden maakt de taal niet noemenswaard moeilijker.

In een echte taal worden, in de wat minder frequente gevallen, de tegenstellingen en betekenisparen van bijvoeglijke naamwoorden en de vrouwelijke zelfstandige naam-

[p. 34]

woorden gevormd met voor- en achtervoegsels (beleefd - onbeleefd, zuiver - onzuiver; koning koningin, kelner - kelnerin). Maar voor de frequente hebben we allemaal aparte woorden: goed slecht, groot klein; man - vrouw, zoon - dochter. Maar in het Esperanto heeft men, in een overdreven streven naar eenvoud, ook zulke woorden erbij betrokken. Klein = malgranda ‘ongroot’, slecht = malbona ‘ongoed’; vrouw virino ‘mannin’. Een klein meisje is, letterlijk vertaald,



‘een ongrote jongenin', een slechte moeder is ‘een ongoede vaderin’. Ik keur dat zeer af, als onnatuurlijk. Nemen de feministen het dat een vrouw een mannin genoemd wordt?

Evenals Volapük heeft ook Esperanto te veel op elkaar lijkende elementen. Zoals de persoonlijke voornaamwoorden: mi, vi, li, ŝi, ni, vi, ili. Dat komt in echte talen ook wel voor, maar minder, en de persoonsvormen van de bijbehorende werkwoorden zorgen meestal voor compensatie (hij werkt - wij werken; Frans: nous travaillons - vous travaillez). Maar in het Esperanto bestaat die compensatie niet, want de werkwoorden hebben geen verschillende uitgangen. Het gelds ook voor enkele achtervoegsels: grandigi ‘groter maken’ - ‘groter worden’. De correlatieven zijn ook te weinig gevarieerd en bovendien nietszeggend: kiam ‘wanneer’, tiam ‘dan’ kial ‘waarom’, tial ‘daarom’. Je moet, kortom, wel heel duidelijk spreken om goed verstaan te worden.

De zeer opvallende oj- en aj-klanken mogen best wel eens voorkomen, maar niet te veel, want dan wordt het hinderlijk. Ik acht ze dan ook ongeschikt voor de zeer frequente meervoudsvorm. Het zeer veel gebruikte voegwoordje kaj ‘en’ maakt het nog erger. De taal loopt over van de oj's en de aj's.

Dan de spelling, met die overbodige, internationaal zeer ongebruikelijke dakjesletters: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ. Maar de algemeen gangbare x en y, evenals de ch en sh, zijn onbenut gelaten.

De esperantisten durven, wel begrijpelijk, geen wijzigingen aan. Het ongelukkige is, dat je zo'n kunsttaal nooit meteen helemaal volmaakt krijgt. Het moet in de praktijk worden uitgeprobeerd, de gebreken komen boven, die moeten worden verholpen, maar de mensen hebben geen zin om steeds weer iets nieuws en iets anders te leren. Ze haken af en als het dan eindelijk wél goed is, dan is de aanhang weggesmolten, zoals bij het Ido. Dat willen de esperantisten niet laten gebeuren, al weten ze heus wel dat hun taal gebreken heeft. Maar toch: naast het woord maljuna ‘oud (onjong)’ bestaat nu ook: olda. Dat is wel een stap in de goede richting. Men zou ook die dakjesletters moeten vervangen, en die vrouwelijke eind-a door de neutrale toonloze e: le grande viro.

Ik heb ook een leerboek Neo, van Arturo Alfandari. Het lijkt me beter dan Esperanto. Het heeft ook wel gebreken, maar veel minder. Voor genoemde tegengestelden en vrouwelijke vormen zijn aparte woorden. De hulpwerkwoorden zijn verkort. De persoonlijke voornaamwoorden zijn veel gevarieerder, maar het heeft wel het vrouwelijke lidwoord la. Het is geen echt neutrale taal, door een te overheersend Romaans karakter, maar de spelling is goed: geen letters met hulptekentjes.

Verbeterd Esperanto wordt nieuwe taal

Maar als je het Esperanto echt goed wilt verbeteren, dan krijg je een heel andere taal. Ik ben daar al enige jaren mee bezig. Ik heb nu ruim 7000 woorden; in een zakwoordenboekje staan er altijd wel zo'n 12.000. De grammatica is op sommige punten tamelijk origineel. Het is wel iets moeilijker dan Esperanto, maar de extra inspanning bedraagt niet meer dan enkele procenten.

De ĉ (uitspraak tsj), ĝ (dzj), ĥ (Nederlandse g / ch), ĵ (zj), ŝ (sj) zijn vervangen door ch, dj, x, j, sh. Voor de j-klank dient de y. De c blijft voor de klank ts. Voor de tegengestelde bijvoeglijke naamwoorden en de vrouwelijke zelfstandige naamwoorden zijn aparte woorden genomen. En dan meteen Germaanse en Slavische, om het Romaanse karakter te verminderen. Het betekent wel een zestigtal woorden extra, maar op de duizenden woorden die je toch moet leren, is dat te verwaarlozen.

De persoonlijke voornaamwoorden zijn goed te onderscheiden: ya, yu, on, na, el, de; noy, vu, li. De werkwoordsvervoeging is grotendeels zo gebleven, maar de hulpwerkwoorden zijn verkort. Er zijn vijf naamvallen, maar dat lijkt meer dan het is.

Een apart lidwoord is er niet. Wel lidwoorduitgangen, naar Skandinavisch voorbeeld. Ze geven bepaald en onbepaald, enkel- en meervoud aan. Strato ‘een straat’, strata ‘de straat’, strate ‘straten’, strati ‘de straten’. De bijvoeglijke

[p. 35]

naamwoorden hebben geen uitgang, wel een -e voor een zelfstandig naamwoord. Antwerpen es grand - Antwerpen es grande urbo. De tweede naamval wordt gevormd met een eind-n: urban strati. De infinitief van de werkwoorden, die veel minder voorkomt dan de persoonsvormen, eindigt op -au. Er zijn veel achtervoegsels, o.a. voor beroepen. Bakkau ‘bakken’ - bakkator ‘bakker’.

Nog enkele vergelijkingen. Een klein meisje: malgranda knabino - lice yento. Een slechte moeder: malbona patrino - slemme mudro. De arbeiders van deze fabriek hebben gestaakt voor hogere lonen: La laboristoj de tia ĉi fabriko estas ŝtrikintaj por pli altaj salajroj - Si fabrikan verkatori es streykint por altare salayre.

De taal bevat ook wel oj- en aj-klanken (geschreven als oy en ay), maar niet zo veel. Komen er te veel achter elkaar, dan worden de j-klanken weggelaten, behalve de laatste. Noy ney goy (uitspraak ‘nò nè goj’) ‘Wij gaan niet’.

Voor een goed begrip: ik heb niet de ambitie om dit tot de voertaal van de Europese Unie te verheffen. Ik kan de taal zelf niet eens vlot spreken, bij gebrek aan mogelijkheid tot praktiseren. Het is gewoon liefhebberij. Maar toch: als er een volksraadpleging zou komen met de opdracht ‘Maak een kunsttaal voor de Europese Unie’, dan zou ik zeker meedingen.