Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 20]

Een leven in woorden
Lo van Driels verslag van de zoektocht naar de echte Van Dale
Els Ruijsendaal

De gemeente Sluis heeft er een feestelijk symposium voor gehouden, de uitgever, Walburg Pers, heeft er een schitterende uitgave van gemaakt, het culturele leven van Sluis heeft op fraaie wijze in de etalage gestaan, in het Belfort klonk gevleugeld gezang; hoogwaardigheidsbekleders, familie, vrienden en vakgenoten kwamen op 24 september jl. bijeen voor de presentatie van de biografie van dr. Lo van Driel over de bekendste onbekende van ons taalgebied, J.H. van Dale.

‘Op afstand de beroemdste Sluizenaar’

In een tijd van grote belangstelling voor de mens achter het werk, soms zelfs in overdreven vorm, komt een levensbeschrijving van de schrijver van het

J.H. van Dale

meest ge‘lezen’ boek als geroepen. Onder leiding van presentatrice Ankie Tanihatu ontrolde zich een symposium dat Noord en Zuid via Sluis verenigde rondom de rol die het werk van de Zeeuws-Vlaamse schoolmeester Johan Hendrik van Dale gespeeld heeft in het Nederlandse taalgebied.

In zijn openingswoord noemde de heer J.F. Sala, burgemeester van Sluis, Van Dale ‘op afstand de beroemdste Sluizenaar’ en bracht Sluis verder naar voren als de plaats waar Nederland gekoppeld is aan de Vlaamse cultuur. En zo is het maar net. Sluis, ruimer gezegd Zeeuws-Vlaanderen, behoort nu tot Nederland, maar de naam zegt het al: vanaf de stadsrechten, gekregen van de Vlaamse graaf Gwijde van Dampierre, deelde Sluis in de bloei van Brugge, al heeft Brugge veel angst en naijver gestoken in verschillende pogingen de mogelijke concurrentie om zeep te helpen. Sluis, via het graafschap Vlaanderen Frans, tijdens de Republiek een belangrijke vesting, in 1794 vernield door de Franse troepen en in de Tweede Wereldoorlog nog eens goed verwoest, bleef als stadje in het generaliteitsland op (Staats-)Vlaanderen georiënteerd.

Verschillende visies zijn gedurende deze middag op het verschijnsel Van Dale gegeven. De eerste, zeer onderhoudende voordracht was van prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg, directeur van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, onder de titel: ‘Weten woordenboeken wel wat wij denken dat zij weten?’

Lo van Driel heeft, aldus Van Sterkenburg, korte metten gemaakt met de lexicograaf Van Dale. Hij plaatst hem onder de overschrijvers en naar de latere maatstaven gemeten zou je natuurlijk ook moeten zeggen dat het werk van Van Dale onder de maat was: geen duidelijke selectie, verouderd materiaal, geen doordachte beschrijving, tekorten en uitweidingen, minder oorbare delen van de woordenschat ontbraken natuurlijk, daar kon je in de toenmalige gemeenschap niet mee aankomen. Kennis verandert echter en de inhoud van een woordenboek moet voldoen aan de makers en afnemers van een bepaalde tijd. Zoals de aanspreektitels van kerkelijke hoogwaardigheidbekleders in het overwegend katholieke Sluis keurig in Van Dales woordenboek stonden, zo staat thans de mollah erin en blikt de ramadan vanuit de r terug op de advent.

Geert Van Istendael sprak vervolgens over ‘De Vlaamse hoofdmeester’. Als intens lezer van de diverse drukken van de dikke Van Dale sprak hij over de West-Vlaams sprekende hoofdonderwijzer als de protestant uit het noorden en de Vlaming in Nederland.

Het kon niet anders dan dat Van Istendael de verschillen in onze landen en hun houding tegenover de taal nog eens scherp én humoristisch ter sprake bracht. Hoe de aanvankelijk gebrekkig sprekende Vlaming nu met nieuwe zelfingenomenheid roept: ‘Wat we zelf doen, doen we beter!’ Hoe de aanduiding van het woordgeslacht in de woordenlijsten in het geslachtsarme noorden ver te zoeken is en wij ouder materiaal moeten bewaren om het voor terugverwijzing te kunnen verifiëren. Het Algemeen-Nederlands Verbond en haar leden weten daar alles van. Hoe Nederlands Van Dale toch is, of liever randstedelijk. Hoe Amerikaans die randstad is. Hoe het Vlaamse goesting gewestelijk heet, terwijl Toonder of Maarten 't Hart dan toch exotisch Hollands genoemd zouden mogen worden.

In gesprek met biograaf Lo van Driel

Liederen van Schumann, Schubert en Brahms, gekozen door de schrijver, werden op verschillende momenten ten gehore gebracht door Rob van der Meule (bariton) en Leen de Boekert (piano). Een waar genot, zeker in de prachtige ruimte van het Belfort, fraai gezonden en gespeeld. Na de liederen begon Ankie Tanihatu een vraag-

[p. 21]

gesprek met Lo van Driel. Dat was niet eenvoudig, vond ze zelf, want wat valt er om een biografie heen te bepraten met de schrijver? Daar zat hij dan, met het prachtig uitgegeven boek voor zich. Tanihatu is een vakvrouw, ze bracht de verbinding tussen spreker en publiek bijna onmerkbaar aan: vertel jij maar. En dat deed hij, rustig en met relativerende humor.

- Waarom een biografie van Van Dale?

- Tja, er was nog geen biografie over hem...

Het uiterst nuchtere antwoord tekende de taalkundige die biograaf werd: het moest maar eens gebeuren. Van Driel had al eens in het archief gekeken en trof één doos, waarin tot zijn schrik nog een briefje van Van Sterkenburg lag. Hij had daar dus al in gekeken! Wat nu? ‘Waarde collega, maak je geen zorgen, ik ga iets anders doen’, schreef Van Sterkenburg hem en daarmee was het pad naar deze biografie geëffend. Met de mentor van velen in en buiten de universiteit, dr. Jan Noordegraaf van de Vrije Universiteit, had Van Driel al een fikse vingeroefening achter de rug met hun gezamenlijke De Vries en Te Winkel, een duografie. Hij zette zich, elke dag een stukje, aan de puzzel-Van Dale, van wie een duidelijke positionering in het negentiende-eeuwse Sluis en Zeeuws-Vlaanderen ontbrak.

- Hoeveel Van Driel zit er in de biografie?

Een tergende vraag voor een biograaf. Is Van Dale belangrijker gemaakt, of leuker? Nee, zeker niet. In feite valt hij hard van zijn voetstuk in de ontnuchterende en ontmythologiserende benadering van zijn biograaf. Maar Sluis heeft er veel voor teruggekregen, vond Van Driel: een eerlijker en completer beeld van die hard werkende zenuwlijder, van de man die in zo'n korte tijd moest werken dat hij vaak overspannen was, van iemand die geen speciale visie had, maar uiteindelijk toch kon worden beschreven als een degelijke, precieze, ijverige autodidact.

Een woordenfeest in Sluis

Het moment was daar om de eerste exemplaren van Een leven in woorden uit te reiken aan burgemeester van Sluis, die de wegens omstandigheden verhinderde commissaris van de koningin in Zeeland verving, de heer P. Breyne, gouverneur van West-Vlaanderen en de heer M. De Buck, eerste gedeputeerde van Oost-Vlaanderen. De laatste verklaarde het tijdperk 1830-31 nu definitief voorbij....

En Lo van Driel besloot de middag met veel dank, maar wees daarnaast met zorg op de ‘fragiele en delicate’ situatie van het archief en wenste de aanwezige hoogwaardigheidsbekleders daarin een grootse taak toe. (En de burgemeester dankte alle betrokkenen voor hun inspanningen om Sluis een waardige gastvrijheid te laten verlenen aan dit symposium, dat voor het cultuurbeleid van Sluis een opsteker mocht zijn in de vaste voornemens de stad weer op de culturele kaart te zetten.)

Maar de middag bleek niet ten einde.

De presentatrice gaf het woord plotseling, tijdens het dankwoord, wederom aan Van Sterkenburg, die vervolgens plechtig meedeelde dat het bestuur van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie had besloten aan dr. Lo van Driel de Matthias de Vriespenning uit te reiken wegens diens buitengewone verdiensten betreffende de studie van de woordenschat van het Nederlands en de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Daar had de biograaf zo gauw geen antwoord op klaar, want dit was wel een heel mooi moment voor iemand die zich toch al enigszins gelauwerd voelde: van de achterkleinzoon van Van Dale had hij het metalen kruis mogen ontvangen dat Van Dale senior ooit had gekregen en gedragen voor zijn betoonde dapperheid tegenover de Belgen...

De aanwezigen genoten na tijdens de drukke receptie en konden zich als eersten de werkelijk prachtig uitgegeven biografie aanschaffen. En zo had uitgever Walburg Pers toch nog het laatste woord.

Lo van Driel

Over Van Dale gesproken...
De TAALPOST is een aardig taalschrift van Van Dale en Onze Taal en wordt op maandag, woensdag en vrijdag gratis per e-mail naar belangstellenden gestuurd. U komt er allerlei aardige, hoewel ook willekeurige taalzaken tegen, maar ze geven een genoeglijk en informatief moment aan uw taaldagen. Zoals de collectie taalanekdotes, die op de webstek van Radio 1 te zien is en waar u een een stem voor kunt uitbrengen. Op de eerste plaats staat voorlopig de bekende anekdote van Hans Wiegel. Toen die tijdens de VVD-verkiezingscampagne van 1976 een lezing gaf in Nijmegen, riep een politieke tegenstander: ‘Klootzak!’ Daarop zei Wiegel kalmpjes: ‘Fijn dat u zich even voorstelt! Mijn naam is Hans Wiegel.’

Lo van Driel, Een leven in woorden - J.H. van Dale, schoolmeester - archivaris - taalkundige.

Zutphen: Walburg Pers, 2003. 448 blz.

ISBN 90 5730 257 8.