Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

Hoe ver reikt de vrijheid van onderwijs?
Pauline Beernink

In de tot vergaderzaal omgebouwde aula van het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht - waar in 1579 de Unie van Utrecht werd ondertekend, die wordt beschouwd als de grondslag van de Nederlandse Staat, en waar het stadsbestuur van Utrecht in 1634 de Illustre School vestigde - kwamen op 25 september jl. meer dan 250 leden van het Christen-democratisch Appèl (CDA) bijeen om met de Onderwijsminister van gedachten te wisselen over vrijheid van onderwijs.

Aan het spraakmakende debat dat als titel had meegekregen: ‘Hoe ver reikt de vrijheid van onderwijs?’ namen voornamelijk leraren, al dan niet in functie, raadsleden en schoolleiders deel. Voordat het debat daadwerkelijk van start ging, hielden achtereenvolgens Maria van der Hoeven, de Nederlandse minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Jan de Vries, onderwijswoordvoerder van de CDA-fractie, Ab Klink, directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA en Wim Littoij, leidinggevende van scholengemeenschap CVO in Rotterdam, een korte toelichting op hun zienswijze met betrekking tot artikel 23 van de Grondwet, waarin de vrijheid van onderwijs in ons land is geregeld.

[p. 18]

Oude reserves

Artikel 23 vormt de basis van het Nederlandse onderwijsbestel. Het is de grondslag voor het bijzonder onderwijs. De praktijk roept echter ook vragen op: is de identiteit van een bijzondere school altijd voldoende herkenbaar?

In de toespraken werd helder dat artikel 23 geen garantie biedt voor de kwaliteit van het onderwijs. Daarbij kwam de verengelsing op Nederlandse universiteiten en (hoge)scholen in de overvolle aula niet ter sprake: het debat spitste zich vooral toe op de beleidsvrijheid van scholen in betrekking tot gemeenten en overheid, de rol van ouders bij het onderwijs, de vrijheid van onderwijs als het gaat om artikel 23 en een aantal andere kwesties zoals de aanpak van het lerarentekort en de studiefinanciering.

Het CDA staat voor een onderwijsbestel dat de vrijheid krijgt om taken naar eigen inzichten in te vullen. Omdat het onderwijssysteem te veel teert op oude reserves, worden extra financiële middelen ingezet om deze vooral aan initieel onderwijs te besteden en tegelijkertijd de effectiviteit van het onderwijs te vergroten door het onderwijs over te laten aan de instellingen zelf, door decentralisatie en minder regels.

De overheid waarborgt door het stellen van eisen de vorming tot beroep, de aansluiting tussen de verschillende scholen en een goede lerarenopleiding. Aan de vrijheid van onderwijs zal niet worden getornd. Taal blijft cruciaal om goed te kunnen functioneren in het onderwijs en in de maatschappij. Leerlingen moeten Nederlands leren spreken. Bij kinderen vanaf zes jaar moet volgens de onderwijsminister gekeken worden of er sprake is van taalachterstand. Is dat het geval, dan kan die eventuele taalachterstand ingehaald worden via de zogeheten schakelklassen. Maar het hebben van een grondwetsartikel biedt hiervoor geen garantie.

Minder betuttelen

Zo liet Van der Hoeven in haar inleidend woord weten de effectiviteiten van het onderwijs te willen vergroten door regelgeving en bureaucratie terug te dringen. ‘Het ministerie bepaalt weliswaar de kaders waarbinnen instellingen en professionals kunnen werken, maar zal moeten leren te ontvoogden en minder te betuttelen.’

Kortom, hoe de kunst van het vrijlaten beoefend moet worden en scholen meer ruimte moeten krijgen.

‘Ik ben voorstander van meer invloed van de ouders op de school, zowel op de openbare als de bijzondere school, waarmee in feite wordt teruggekeerd naar de oorspronkelijke bedoeling van vrijheid van onderwijs. Ouders willen meedoen en meebeslissen. En gelijk hebben ze. Ze moeten betrokken zijn bij de keuzes die scholen maken. Bijzondere scholen zijn het aan hun stand verplicht om hun bestaansrecht te bewijzen. Die identiteit kan christelijk, islamitisch of antroposofisch zijn. De scholen die deze slag niet kunnen maken, zullen het moeilijk krijgen’, waarschuwde de minister. Ouders vormen volgens Van der Hoeven een niet weg te denken factor, wanneer men het heeft over waarborgen van kwaliteit.

‘Er wordt van scholen nadrukkelijk gevraagd dat zij heldere verantwoording afleggen over de behaalde prestaties en de manier waarop de financiele middelen worden besteed. Maar de manier waarop de stof wordt onderwezen en hóe die middelen worden besteed, is dus de verantwoordelijkheid van de scholen zelf. De overheid op haar beurt zorgt voor een adequate bekostiging per leerling, zij stelt de exameneisen vast en bewaakt via de inspectie de kwaliteit van het onderwijs.’

In het Academiegebouw aan het Domplein werd ooit de Unie van Utrecht ondertekend, die beschouwd wordt als de grondslag van de Nederlandse Staat. In september van dit jaar vond er het onderwijsdebat plaats van het CDA: hoe ver reikt de vrijheid van onderwijs?

Artikel 23

Jan de Vries bevestigde nog eens dat artikel 23 van de Grondwet niet selectief gebruikt moet worden en ook geen waarborg is voor bijzonder onderwijs. Ook hij is van mening dat alle verantwoordelijkheid ligt bij schoolbestuur en ouders. Er moet vrijheid aan scholen worden gegeven, maar die vrijheid mag niet vrijblijvend zijn.

‘Wij zullen niet ingrijpen in het beleid van scholen. De beleidskeuze moeten binnen de school gemaakt worden. Het kind staat er centraal en ouders moet in het schoolbestuur vetegenwoordigd zijn.’

Ab Klink ging in zijn toespraak in op het lerarentekort.

[p. 19]

‘De school moet als werkgever weer aantrekkelijk worden en daarvoor moeten we nu actie gaan ondernemen. De vergrijzing gaat door en met de toekomstige aantrekking van de economie wordt ook het lerarentekort straks groter.’

Wim Littoij meende dat er vanaf 1860 tot heden nog maar weinig veranderd is wat betreft de verschillen en overeenkomsten in het onderwijs. Het verschil is nog steeds de leerling die verandert in een nog steeds onveranderde structuur. ‘De leerling van nu past niet meer in de structuur van toen’, was dan ook zijn conclusie en dus moet er volgens hem meer ruimte komen om het onderwijs te vernieuwen. De incidentele geldstroom is te ingewikkeld voor scholen. Hij pleitte voor een ‘heldere’ geldstroom, waarvoor scholen pas dan voor honderd procent de verantwoording kunnen dragen.

Functie van talen

Een leraar Duits hield een klemmend betoog over het feit dat de kwaliteit van de vakken achteruit holt, dat de functie van talen aan het verdwijnen is. ‘Gingen wij er vroeger prat op diverse talen te spreken, daarvan is nu geen sprake meer. Er wordt te veel tijd besteed aan didactiek en te weinig tijd en aandacht aan het vak zelf. Zodoende lijkt vakkennis ondergeschikt te worden aan didactische kennis. Hierdoor daalt onder andere het niveau van lezen en schrijven.’

Een van zijn vakgenoten stelde dat islamitisch onderwijs niet bevorderend is voor integratie, terwijl weer een andere aanwezige van mening was dat inspectie in het godsdienstonderwijs een inbreuk is op de vrijheid van onderwijs.

De reactie van de onderwijsminister was dat leraren zelf de kwaliteit moeten bewaren en dat die kwaliteit niet via de wetgever geregeld kan worden. Mogelijke tekorten moeten worden ingevuld door de leerkracht, hij doet dit immers uit liefde voor zijn vak. De leraar heeft het allemaal zelf in de hand, volgens de minister, dus ook het oplossen van dergelijke mogelijke tekorten. Ze stelde daarbij dat onderwijs in het verlengde ligt van de opvoeding door ouders, hetzelfde geldt voor geloofsovertuiging.

‘Wij hebben een groot voordeel ten opzichte van andere landen. Nogmaals, wij willen scholen er wel op aanspreken hoe zij ingaan op de samenleving. Dat staat in de wet. Maar scholen moeten zelf hun kwaliteitssysteem organiseren. De taak van de inspectie is slechts toetsing. Bijzondere scholen moeten ervoor zorgen dat er, naast het invulling geven aan de eigen identiteit, geen vreemde en willekeurige dingen gebeuren.’

Verengelsing

De vrijheid van onderwijs leverde een boeiende discussie op en gezien de grote belangstelling stelde partijvoorzitter Van Bijsterveldt na afloop een nieuw debat in het vooruitzicht. Ook zal op de website van het CDA een discussiepodium worden geopend over onderwijs. Maar zoals reeds eerder vermeld: het onderwerp verengelsing kwam tijdens het debat niet ter sprake. Dus vroegen wij er zelf maar om. Hoe staat onze onderwijsminister tegen de zich in hoog tempo voltrekkende verengelsing op de Nederlandse universiteiten om op die manier wellicht aantrekkelijker te worden voor buitenlandse studenten?

Maria van der Hoeven liet desgevraagd weten voorstander te zijn van het geven van onderwijs in de Nederlandse taal op zowel universiteiten als hogescholen, maar zij staat daarnaast zeker niet afwijzend tegenover het geven van ‘af en toe’ colleges in de Engelse taal. ‘Dat vind ik de gewoonste zaak van de wereld. Ik heb het dan wel over een gastcollege’, stelde Van der Hoeven ter verduidelijking. ‘En een dergelijk college moet natuurlijk wel gegeven worden door een docent of professor die de Engelse taal uitstekend beheerst.’

Ook over het meevallende lerarentekort kon Van der Hoeven kort zijn. Zij noemde deze berichtgeving ronduit gelogen en meende dat de tekorten niet onderschat moeten worden. Verder stelde zij dat het huidige systeem van studiefinanciering niet langer houdbaar is vanwege de regelgeving binnen de Europese Unie. Het voorstel om te komen tot een onderwijsinnovatieplatform, naast het al bestaande kennisinnovatieplatform, juicht de minister van OCenW dan ook van harte toe.

Artikel 23 van de grondwet
Artikel 23 van de grondwet gaat over de verantwoordelijkheid van de regering voor het onderwijs.
Ook de vrijheid van onderwijs is in dit artikel gewaarborgd, evenals de eerbiediging van godsdienst en levensovertuiging
en hiermee samenhangend garanties voor de bekostiging.
‘Het onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg der regering.
Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het toezicht van de overheid en, voor wat bij de wet
aangewezen vormen van onderwijs betreft, het onderzoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid
van hen die onderwijs geven, een en ander bij wet te regelen....’
En waar blijft de taal?