Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 15]

Kroniek

Congres van Onze Taal brengt ‘Zin en onzin van het jargon’
Een lichte taaldag voor leden en andere liefhebbers
E. Ruijsendaal

Op 8 november jl. vond het tweejaarlijkse taalcongres van de vereniging Onze Taal plaats in het sfeervolle Nieuwe Luxor Theater te Rotterdam, een goede keuze na de Doelen.

Mr. Floor Kist opende het congres en gaf het woord vervolgens aan Jacobine Geel, bekend als programmamaker bij de Ikon en deze dag de congrespresentator. Het kan mede deze keuze zijn geweest, die de dag een aangename lichtheid gaf door de wijze waarop zij het aardige programma als presentatie aaneensmeedde. De bijdragen van de sprekers stonden borg voor een taaldag die voor elk wat wils bracht, voldoende informatief was en de liefhebbers onze taalsituatie met humor voorschotelde.

‘Vaktaal over jargon’

De openingslezing van prof. dr. Toon Hagen zette al meteen de toon. In een luchtig betoog wist hij een goed inzicht te geven in de scharnierfunctie van jargon, de aangepaste vaktaal waarmee vakspecialisten het publieke domein betreden. Dat is werkelijk kunstig: de taalminnaars en taalkundigen tot één gehoor smeden zonder te breed en zonder te specialistisch te worden.

Vaktaal, slang, geheimtaal, jargon, bargoens tot en met nationale taal hebben in feite de taak te verbinden naar binnen en te scheiden naar buiten. Dat valt als volgt in een klein schemaatje te zetten.

intern			extern
vaktaal		jargon	algemene taal
bargoens	slang
thuistaal			idolect

Jargon als vaktaal die geschikt wordt gemaakt voor het publieke domein, lijkt nu een sterkere positie te hebben dan ooit. Er is een specialisering, de vaktaal (intern, eigenlijk meer ‘naar binnen gericht’), maar ook de opkomst van de informatiemaatschappij en verdere verbreding waardoor de burger ermee gemoeid raakt (extern, naar buiten gericht). Dat alles zorgt voor een exponentiële stijging van het aantal woorden/woordformaties, die vervolgens beheerd en beschreven worden door de Vlaams-Nederlandse terminologiecommissie van de NTU. Die zal een beetje orde moeten brengen in het zicht op het terrein tussen bloei en woekering, d.w.z. tussen de gewenste taalontwikkeling en het al te gemakkelijk en verkeerd binnenhalen van vreemde woorden door de burger.

De jargonitis en het jargonkanon

Jan Kuitenbrouwer vermaakte het publiek met zijn verzuchtingen over de zielloze nieuwvormingen in een dolgedraaide praatmaatschappij. Het politiek-bestuurlijke jargon kreeg ervan langs met woorden als afconcluderen en gedrochten als hangpuntenbrief. Met vele afko's wordt vervolgens getracht de te lange woorden weer klein krijgen. Eufemismen schetste Kuitenbrouwer daarbij als de grote vervuilers van de ambtelijke taal, waarin ombuiging staat voor bezuiniging.

Bij woorden blijft het niet: het jargon strekt zich ook uit tot fraseologie en zinsbouw als men kan zeggen dat de schaatser Romme ‘eindelijk in gesprek met het ijs komt’ - ijzingwekkend. Het leidt ook tot een belegen en clichématig taalgebruik van het type even een blik agenten opentrekken.

Na de duik in de overheidsproductie tracteerde Kuitenbrouwer de zaal op een complete onderdompeling in het taalgebruik van het ‘jeugdzorgmanagement’, waartegen hij een ‘jargonkanon’ in stelling bracht dat ter plekke uit de gereedstaande decors voor de musical De Drie Musketiers gehaald kon worden. Met dit jargonkanon schoot onze taalmusketier het ‘postfuturistisch taalgebruik’ met zijn ‘verbale broodsoep’ eens goed aan flarden.

Transparantie? Kuitenbrouwer grimlacht: ‘Als je begrijpt wat er achter die onduidelijke taal zit, zijn we dan een stap

[p. 16]

verder? Laat het maar lekker cryptisch, dat is soms veel doelmatiger!’ De zaal deelde zijn droefenis en verwarring met groot genoegen.

‘De grote Philippa’

Marlies Philippa.

Het moment was daar: ‘De grote Philippa is uit!’ berichtte presentator Jacobine Geel. Hoofdredacteur dr. Marlies Philippa overhandigde mede namens de beide andere leden van de hoofdredactie, Frans Debrabandere en Arend Quak, en alle verdere medewerkers, met een kort woord een exemplaar van het eerste deel van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands aan Kees van Kooten, die er blij mee was en vervolgens enkele van zijn eigen verhalen uit Letterlust voorlas. Hoe aardig ook, het bewees te weinig eer aan een werk dat zoveel moeilijke momenten had beleefd voor het door de Amsterdam University Press in de armen werd genomen en werkelijk schitterend is uitgegeven.

Het publiek besefte desondanks dat er wat belangrijks gebeurde en stortte zich in de pauze op de kraam van het Etymologisch woordenboek om het eerste deel van het werk te kopen of op zijn minst toch even in de handen te houden. De AUP legt hier alle eer mee in en het congres van Onze Taal bood een goed publiek voor dit gebeuren. Tegen alle subsidiesores en andere tegenslagen in is de redactie erin geslaagd overeind te blijven, enkele sympathieke mecenassen te vinden en uiteindelijk een fraai en helder monumentaal werk op tafel te leggen. Een plechtigheid volgt in Gent op 12 december. Dan zal dr. Frans Debrabandere het andere eerste exemplaar officieel uitreiken aan minister Paul Van Grembergen.

Dr. W. Pijnenburg, die aan meer dan de wieg van dit woordenboek stond, kan tevreden zijn met de gevolgen van zijn werk.

Cabaret en politiek

Sanne Wallis de Vries bracht nóg een plechtig moment in op deze dag, door als de koningin de propvolle zaal toe te spreken. Dat mag eigenlijk niet, vertrouwde ze het gniffelende publiek toe, maar het moest dus wel even. En zij dartelde op geheel eigen wijze door haar verdere creaties. Jeltje van Nieuwenhoven sloot met een beschouwing over het jargon van politiek Den Haag wel aardig aan bij het voorgaande cabaret. Haar mening is overigens dat politici geen vaktaal horen te hebben, zij zijn er voor de burger en horen diens taal te spreken.

Sinds Fortuyn is er duidelijk minder jargon, constateerde zij: men wil gewone taal. Maar waarom dat per definitie met verruwing gepaard moet gaan, is haar een raadsel. Gevolg is wel dat wat voorheen overlast heette, nu meteen terreur wordt genoemd. Met zichtbaar genoegen wees zij na een overzicht van vaktaal van de politiek nog op het jongste eufemisme in (huidige) regeringskringen: bezuinigen wordt nu aangeduid als eigen verantwoordelijkheid. Een aardige uitsmijter.

De Groenman-taalprijs

Jan Mulder kreeg de Groenman-taalprijs voor zijn heldere en opponerende taalgebruik. Hij nam in zijn ‘dankwoord’ de gelegenheid te baat eens flink te keer te gaan tegen de taalverloedering van de nieuwslezers en hun vakgenoten. Honend liet hij zich uit over de hypercorrecties die deze mensen de huiskamers in sturen. Op...zij moeten deze mensen van het blad voor vrouwen en andere mensen zeggen om de ‘z’ te kunnen realiseren, waar die nu juist niet hoort: het is immers opsij? De weermannen zullen de buiwen van Mulders toorn al zien hangen. De zaal genoot hoorbaar. We boffen ook niet met onze nieuwslezers en commentatoren met hun Gooise R en andere mankementen. Maar, riep Mulder met opgeheven vinger, juist in deze barre omstandigheden richt ik ‘een monument op voor Henny Stoel’! Gelach en applaus. In de pauze werd zijn opmerking aangevuld met: ‘ ... en voor Bavo Claes!’ Precies, dat zijn de helden van ons taalgebied.

De lettergrepen weglatende snelspraak van Balkenende kreeg het hard te verduren (zijn sielzoekers zijn al beroemd) en ook de volledig nieuwe woorden die uit de grote klemtoonverschuivingen te voorschijn komen (álras), werden maar vast verbannen.

Van de drol als informatiebron tot de taal van het hof

Midas Dekkers mopperde gezellig en wel héél ouderwets over vrouwen en bracht de clichés uit de vorige eeuwen daarover naar voren. Over ‘Potjeslatijn’ ging het verder en het belang van dit jargon. Over - een mooie synesthesie - honden die zien door te ruiken. Een hondendrol bevat veel inlichtingen over de legger ervan. Zo bezien vormen drie drollen een memo en een bos vol drollen is voor een hond een heel boek! Een klein drolletje met een wat scheef puntje, u kent ze wel, is voor de hond een vorm van gedicht. De zaal leefde mee. Wij staan als mensen buiten deze informatievergaring, want de reuk is als inlichtingenorgaan grotendeels uit ons leven verdwenen, onze neus is dientengevolge steeds kleiner geworden. Hier is Dekkers op zijn best: met onze neus drukt hij ons op onze tekorten.

De stap naar de taal van onze elite, waaraan Reinildis van Ditzhuyzen haar uitgesproken taalrubriek ‘Deftige praat - hoftaal en netteluisjargon’ wijdde, bleek kleiner dan ver-

[p. 17]

wacht. Er valt heel weinig specifieke hoftaal te traceren. Het kenmerkende van hoftaal en breder de taal van de adel blijkt het voorzichtige en afstandelijke taalgebruik. Wij herinneren ons de afgemeten reactie op de aantijgingen van Margarita: ‘Wij herkennen ons niet in dit beeld.’ Het is fraai van doordringende eenvoud, maar moeilijk te traceren als jargon. Van Ditzhuyzen leerde het publiek een aantal begrippen uit de hofsfeer, zoals passade voor ontvangst, maar erg indrukwekkend was het lijstje verder niet. Het opschuiven van taalgebruik naar een andere groep is natuurlijk een interessant sociologisch/sociolinguïstisch aspect. Zodra de gewone man toilet gaat zeggen, bekeert de adel zich tot wc en zelfs plee. Het is zeer Nederlands. Aan de basis daarvan blijkt koningin Wilhelmina te staan, die bij haar aantreden de vernederlandsing met ferme hand heeft ingezet: het menu werd ingewisseld voor de spijslijst en de avonddis maakte zijn entree. Deze invloed van Wilhelmina is bij mijn weten onvoldoende belicht in de vakliteratuur.

congres zn. ‘samenkomst’
Vnnl. congres ‘bijeenkomst, strijd’ [1553; Werve]; nnl. congres ‘overleg, onderhandeling’ [1709; WNT], ‘politieke of wetenschappelijke bijeenkomst’ [1800; WNT Supp. astronomisch].
Wrsch. rechtstreeks ontleend aan Latijn congressus ‘samenkomst, omgang; strijd’, bij het werkwoord congredī ‘bij elkaar komen’, een afleiding van gradī ‘lopen’. In het Frans is congres in de betekenis ‘samenkomst’ pas geattesteerd in 1611, de betekenis ‘politieke bijeenkomst’ dateert van 1691, ‘wetenschappelijke bijeenkomst’ van 1797 (Rey); in de 16^e eeuw betekende congres in het Frans uitsluitend ‘geslachtsgemeenschap’. Ontlening aan Engels congress ‘samenkomst, treffen’ [1528; OED] is mogelijk, maar het Engels is in die periode nauwelijks een brontaal voor leenwoorden in het Nederlands.

Sportverslaggeving en poëzie

De bekende sportverslaggever Rik Van Walleghem bracht in zijn bijdrage ‘Wielerjargon - over afstoppers, kasseivreters en zwiepers’ het pittige Vlaamse wielerjargon in woord en beeld. Wespen, kevers en gesneden brood passeerden daarbij de revue. Nederland als fietsland van weleer had het nakijken bij de confrontatie van beider wielertaal - de kloof tussen vaktaal en poëzie is in Vlaanderen bijna gedicht. Met de doping kon Nederland gelukkig weer een inhaalslag maken (drug is uiteindelijk van Nederlandse oorsprong; als u zich het net gepresenteerde etymologische woordenboek hebt aangeschaft, kunt u het allemaal lezen!).

Een poetry slam (wat het precies is, tja, daar zult u een Engels woordenboek voor moeten hebben) van De Woorddansers, Sven Ariaans en Rijn Vogelaar besloot op poëtische wijze een zeer gevarieerde dag rondom vaktaal en jargon.

Dat Jacobine Geel met een boeket werd vereerd voor haar toegewijde presentatie en dat de makers van de ter plekke commentariërende Fokke en Sukke een applaus kregen, was meer dan terecht. Dat directeur Peter Smulders en de zijnen wederom een prestatie van formaat hebben neergezet waar onze taal (ja, kleine letters!) wel bij vaart, mag hier nog eens met nadruk worden gezegd.

De kraampjes waren gesloten, de hal was leeg en de Drie Musketiers maakten hun opwachting voor de avondvoorstelling, toen een zeer voldaan gezelschap van ongeveer 1700 mensen druk pratend richting metro kuierde, de tasjes met boeken aan de arm.

Wij kijken uit naar het volgende congres.