Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 37]

Dialecten
Sjibbolets in de Nederlandse dialecten
Jan Schinkel

Een sjibbolet is een woord of uitdrukking waaraan iemands taal of dialect makkelijk te herkennen is. Het Hebreeuwse woord sjibboleth ‘korenaar’ komt uit het bijbelse Boek der Rechters. Volgens dat verhaal lag de stam van Efraïm overhoop met die van Gilead. De mannen van Gilead lieten die van Efraïm bij de overtocht van de Jordaan het woord sjibbolet nazeggen. Zeiden die evenwel sibbolet, dan werden ze als vijanden ontmaskerd en een kopje kleiner gemaakt. Het bloedige verhaal eindigt met de dood van 42.000 Efraïmieten. Deze bijbelse geschiedenis doet ons onmiddellijk denken aan een sjibbolet uit onze eigen vaderlandse geschiedenis, bij de Brugse Metten op 18 mei 1302. Franstaligen die het wachtwoord scilt ende vrient niet juist konden nazeggen, werden omgebracht. Er werd al vaak gegist naar de reden waarom het woord scilt moeilijk uit te spreken was. Er werd telkens weer beweerd dat de Fransen skilt zouden hebben gezegd i.p.v. schild, maar dat is onzin, want juist de Vlamingen zeiden skilt. Anderen vonden dan weer dat het wachtwoord des gilden vriend luidde. Ook dat is uitgesloten, want dat zou ook deskilden geluid hebben, en bovendien was gilde vrouwelijk, dus had het der gilden vriend moeten zijn (zie hierover NvN 2002, 107-108).

De sk van scilt brengt ons meteen al bij een eerste reeks sjibbolets, die nl. verwijzen naar de verschillende realisaties van de Nederlandse sch uit ouder sk. Op verschillende plaatsen, meestal aan de periferie van ons taalgebied, is die oude sk bewaard, nl. in de streek van Kortrijk, Schijndel (Noord-Brabant), Noord-Holland, Friesland, het Pajottenland. De Kortrijkse sk-uitspraak wordt getypeerd met 't es 'n skande van die skone skorte te skeuren ‘het is een schande om dat mooie schort te scheuren’, of 'n skone skelle skapevlees ‘een mooie plak schapenvlees’. Aangezien de plaatsnaam Schijndel zelf ook al een sk bevat, ligt het sjibbolet haast voor de hand: Skèèndelse skooljong gon mi skon skoewn nor skool ‘Schijndelse schoolkinderen gaan met schone schoenen naar school’. Een andere uitspraak die van de standaarduitspraak afwijkt, is de sj in Limburg en Scherpenzeel (Gelderland). Vandaar de Gelderse sjout van Sjerpenzeel sjeert de sjapen dat het sjond en sjand is (bij Sjimmel in de sjuur) ‘De schout van Scherpenzeel scheert de schapen dat het zonde en schande is’. Dat zo'n



spotzinnetje wel eens overdrijft, blijkt uit sjond, dat natuurlijk niet de dialectische uitspraak weergeeft van zonde. En tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in Den Haag de Duitsers herkend aan hun uitspraak sjeveningen voor Scheveningen.

We weten dat van de /r/ veel realisaties mogelijk zijn. Maar zelfs de tongpunt-r kan stof zijn voor een sjibbolet, als die althans een taaleilandje vormt, zoals in het Nederlands-Limburgse Neer: naarse parevraters ‘Neerse perenvreters’. Maar de gebrouwde R in Zwolle wordt in Olst dan nagebootst in bRood, bRij en pRoemm, dit könt de Zwolsers niet noemm ‘brood, brij en pruimen dat kunnen de Zwollenaars niet noemen’. Bekend is de Haagse schraperige R, die nagenoeg samenvalt met een ch: Hab je't gehoochd, der is een majooch vechmoochd op de Laen van Meechde-

[p. 38]

voochd ‘Heb je 't gehoord, er is een majoor vermoord op de Laan van Meerdervoort’.

Erg opvallend zijn dialecten met mouillering. De Roermondse nd-mouillering wordt in Oost-Limburg gestigmatiseerd als: in Remunj loupe de hunj mit de kunj euver de grunj ‘In Roermond lopen de honden met de kont over de grond’. Nog opvallender is wellicht die in Halle en Zuid-Brabant: zetja kientj oat de wientj of 't wetj blientj ‘zet dat kind uit de wind of 't wordt blind’.

Aangezien de h in heel Vlaanderen en in het westen van Brabant niet uitgesproken wordt, kan dat daar geen aanleiding geven tot sjibbolets, aangezien de h loze uitspraak daar de gewone is. Anders staat het met de vrij talrijke h-loze gebiedjes midden in een h-gebied, nl. Groningen, Zwolle, Kampen en de kop van Overijssel, Hattem (Gelderland), Enkhuizen en Volendam (Noord-Holland). De h-loosheid in Overijsselse steden komt tot uiting in 'n untien in een okkien en een antien eui d'r veur ‘een hondje in een hokje en een handje hooi ervoor’ of in de variant in Attum zit een untien in een ökkien met euj op 't uukien van 't uuskien en et onger ‘in Hattem zit een hondje in een hokje met hooi op een hoekje van het huisje en het heeft honger’. Een andere variant is dan weer: De Zwolsen goat noar Attem en eed plukken en noa Asselt en euj alen ‘De Zwollenaars gaan naar Hattem om heide te plukken en naar Hasselt om hooi te halen’. Volendams klinkt dan weer als volgt: als jouw aan op mijn ekkie sit sel ik um met een ooifork in sun atje prikke ‘als jouw haan op mijn hek zit, zal ik hem met een hooivork in zijn gatje prikken’. Let ook hier op de overdrijving met atje. Gingen vroeger mensen uit het West-Stellingwerfse Slijkenburg via de naburige ‘heerlijkheid’ Kuinre over de Zuiderzee naar Amsterdam, dan zeiden ze vaak: We zullen zien dat we in de eerlikhied koemen en as we de h kwiet binnen dan haolen we die in Hamsterdam wel weer terogge. Dergelijke hypercorrecte h's komen in de Vlaamse familienamen trouwens overvloedig voor: Hoste, Hanseel, Verhelst, van Hingeland.

De h is niet de enige klank die geëlideerd of geapocopeerd kan worden, ook de t verkeert in dat geval. Een grapje over de Utrechtse t-dieven is het rijmpje: Ouwe grach / in Utrech / 's aves om half ach / 'n kip geslach. Hetzelfde verschijnsel komt ook voor in Schoonhoven, Dordrecht en Vianen (Zuid-Holland). Hun Vlaamse tegenhangers zijn de Kortrijkse letterfretters, die de dentalen op het eind van een lange sillabe laten vallen: eure vin goa mè sinen oe en zinen on noa de pos achter gel ‘haar vent (man) gaat met zijn hoed en zijn hond naar de post om geld’. Het verschijnsel is nu op zijn retour. Maar de Kortrijkzanen lieten in de 19de eeuw ook nog de eind-n na een sjwa vallen, zodat ze van de Menenaars de bijnaam ennebijters kregen. Frans-Vlamingen die evenmin die eind-n uitspreken, heten daar trouwens enne-eters.

In het Limburgse Kerkrade wordt de begin-g, net als in de aangrenzende Nederrijn, als j uitgesproken, vergelijk trouwens Gulik met de Duitse naam Jülich. Zo wordt er over de Kerkraadse jaaspiete gesproken, waarin jaas staat voor gaas ‘steegje’, het Duitse Gasse. Die j-uitspraak in o.m. Berlijn, Keulen, Aken, Bonn kennen we overigens uit het Duitse spotzinnetje: eine jut jebratene Jans ist eine jute Jabe Jottes.

Onder de klinkers wordt vooral de a in het vizier genomen. In Zuid-Nederlandse dialecten wordt de lange a algemeen velaar en naar de ò neigend (oa) uitgesproken. Een uitzondering midden in dat taallandschap is Mechelen, met een palatale a zoals in het Nederlands. Het zinnetje d'r staat water in de straat vanaf de vaart tot aan de statie zijn de Mechelaars trouwens achteraf zelf gaan gebruiken om te laten horen hoe ‘beschaafd’ zij spreken. Opvallender is de heel palatale Haagse a of ‘geknepen’ a in Zuidwest-Drente: et waeter klaetert tegen de glaezen. In Blokzijl (Overijssel) spotten ze met Steenwijks (Overijssel) 't wèèter klèètert tegen de glèèzen. Maar Steenwijk kaatst de bal terug met Blokzijls: 't woater kloatert tugen de gloazn. Blokzijls is ook: mit 'n sierlijke zwoai om de Bierkoai. In de buurt van Tilburg is de a gerekt voor ns: godde mee daanse bij Fraans Jaanse. Een andere herkomst heeft de lange a in Brussel en Leuven, waar die nl. geëvolueerd is uit de tweeklank ou, zoals wat ies da na ‘wat is dat nou?’. Wat dacht u van de volgende zin: Mie a ka, Mie a bra ka. Woa a Mie bra ka? Oep d'a met a Mie bra ka ‘Mie had het koud, Mie had het erg koud. Waar had Mie het erg koud? Op de Oude Markt had Mie het erg koud’. Van nog andere komaf is de Amsterdamse a. Bij een examen voor machinist antwoordt een Amsterdamse jongen op de vraag ‘Wat zijn armseinen?’: armsaane saane saane daar ze mee saane als de andere saane kepot saane.

In West-Vlaanderen wordt de uitspraak van de scherplange e (uit Germ, ai) als è [Σ:] in Oostende vaak geïmiteerd in 't zèètje of in zinnen als: 'n blèke neger med 'n blèèk blauw pane klèèd stoeg me sijn ène bèèn in de zèè en me sijn ander bèèn in 'n seule water ‘een bleke neger met een bleekblauw fluwelen kleed stond met zijn ene been in de zee en met zijn ander been in een emmer water’, of 'n tèle gètevlèès van èènenvèèrtig frang fèèrtig in Brèninge an zèè ‘een teil geitenvlees van 41,40 frank in Bredene-aan-Zee’. In Ieper zijn de scherplange e en o dan weer gewone monoftongische e en o, zoals in het Nederlands. Iepers: è stoat te zeken met zijn tivee beenn oopm under de Menepoorte ‘hij staat te plassen met zijn twee benen open onder de Menenpoort’.

[p. 39]

We besluiten hier met een Fries zinnetje: bûter, brea en griene tsiis wa't dat net sizze kin is gjin opjrochte Fries ‘boter, pap en groene kaas, wie dat niet zeggen kan, is geen echte Fries’. Daarmee kunnen we hier volstaan, want tettitatute ‘het is tijd dat het uit is’, zoals ze in Kortrijk zeggen.

Voor nagenoeg alle bovenstaande voorbeelden heb ik leentjebuur gespeeld, m.n. uit Johan Taeldeman zijn bijdrage ‘Aan uw taal heb ik u herkend. Over sjibboletvorming in de Nederlandse dialecten’ in Het Dialectenboek 7: Aan taal herkend. Het bewustzijn van dialectverschil (Stichting Nederlandse dialecten, Groesbeek, 2003, 360 blzn., ISBN 90 73869 07 2. Prijs: 15 euro). Naast de boeiende en mooi gestructureerde en onderbouwde studie van Taeldeman, passeren al onze dialecten er de revue, met leesbare en pittige bijdragen van Eric Hoekstra (Fries), Siemon Reker (Gronings), Henk Bloemhoff (Stellingwerfs en Drents), André Hottenhuis en Harrie Scholtmeijer (Overijssels), A.H.G. Schaars (Gelderland), Har Brok (Hollands en Utrechts), Pau Heerschap (Zeeuws), Jos Swanenberg (Noord-Brabants), Ton van den Wijngaard en Rob Belemans (Limburgs), Miet Ooms (Antwerps), Jacques van Keymeulen (Vlaams-Brabants), Veronique de Tier (Oost-Vlaams), Reinhild Vandekerckhove (West-Vlaams), Hugo Ryckeboer (Frans-Vlaanderen). Het boeiende boek, dat ik al onze lezers aanbeveel, wordt besloten met uitvoerige bibliografie en nuttige adressen. Het boek kan warden besteld in de boekhandel of bij SND, Gen. Gavinstraat 344, NL-6562 MR Groesbeek, tel. [phone], e-mail [e-mail] of bij Veronique De Tier, Vakgroep Nederlandse Taalkunde, Blandijnberg 2, B-9000 Gent, tel. [phone], e-mail [e-mail].