Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 35]

Taal
Wegslijtende taalgevoeligheid?
Hugo de Jonghe

In de overigens behoorlijke vertaling van Albert Moravia's De conformist (Il conformista, 1951), dat in een Nederlandse vertaling van Jenny Tuin in 2002 als vierde druk verscheen in de reeks ‘De bibliotheek van de twintigste eeuw’ (uitg. Areopagus), lees ik de volgende spellingen:

(1)	achterin de tuin (11)
(2)	sombere leslokalen, vol banken en met achterin de lessenaar (24)
(3)	achterin de tuin zag hij een groot huis (162)
(4)	kwamen ze achterin de zaal aan een vrij tafeltje (245)
(5)	onderaan de brug liep de weg (302)
(6)	Onderaan de helling gekomen (303)
(7)	Nu was de lichtkring van de lamp vlakbij hen gekomen (293)

Wat achterin, onderaan en vlakbij betreft, laten noch Van Dale, noch de elektronische versie van het Groene boekje, noch de ANS (blz. 461-462) er twijfel over bestaan: achterin, onderaan en vlakbij zijn bijwoorden en geen voorzetsels. Dat betekent dat van de opgegeven voorbeelden alleen (2) correct gespeld is: daarin is met en niet achterin als voorzetsel bij de lessenaar gebruikt. Correcte spellingen zijn in dit geval, met van elkaar gescheiden bijwoordelijke bepaling (achter, onder, vlak enz.) en voorzetsel (in, aan, bij enz.):

(1a)	achter in de tuin
(3a)	achter in de tuin zag bij een groot huis
(4a)	kwamen ze achter in de zaal aan een vrij tafeltje.
(5a)	onder aan de brug liep de weg
(6a)	Onder aan de helling gekomen
(7a)	Nu was de lichtkring van de lamp vlak bij ben gekomen

Nu zou ik uit tal van Noord- én Zuid-Nederlandse boeken veel meer onlangs opgeschreven voorbeelden van dergelijke verkeerde spellingen kunnen aanhalen, die m.i. niet alleen op een duidelijk ontbrekend inzicht in de gebruikswaarden van bijwoorden en voorzetsels wijzen, maar evengoed een argument aandragen voor een welbegrepen en zeker niet traditioneel grammaticaonderwijs. Wellicht is ook de boekversie van de Woordenlijst der Nederlandse Taal mee schuldig aan het gebrek aan correctheid: nergens is er enige aandacht voor dit nochtans reële spellingprobleem; woorden als achterin, onderaan en vlakbij zijn zonder enige verdere toelichting in de lijst opgenomen.

Wel correct is uiteraard het puur bijwoordelijke gebruik van adverbia als achterin, achterop, bovenaan, vlakbij enz.:

(8a)	Het huis staat achter in de straat.
(8b)	Het huis staat achterin.
(9a)	Het meisje zat achter op de motorfiets.
(9b)	Het meisje zat achterop.
(10a)	Het huis staat vlak bij de kerk.
(10b)	Het huis staat vlakbij.

Meer onzekerheid

In dezelfde roman van Moravia staan ook voorbeelden van een tweede geval van grote taalonzekerheid, zelfs bij professionele vertalers en correctoren:

(11)	op het ogenblik dat hij de kamer inliep (27)
(12)	zo had Lino hem de kamer ingeslingerd (60)
(13)	Marcello wilde de cel uitstappen (178)
(14)	Marcello zag hem het pakje (...) openmaken en er een broodje uithalen. (215)
(15)	toen hij opnieuw de overvolle straat inliep (286)
(16)	toen we de deur uitgingen (290)

[p. 36]

Enig grammaticaal nadenken leidt er al gauw toe om wat in de gegeven voorbeelden als een scheidbaar voorvoegsel bij een werkwoord wordt aangediend, als een postpositie (achterzetsel, achtergeplaatst voorzetsel) te begrijpen bij een voorafgaande naamwoordgroep of de vervanging daarvan door er. Correct is dan:

(11a)	op het ogenblik dat hij de kamer in liep
(12a)	zo had Lino hem de kamer in geslingerd
(13a)	Marcello wilde de cel uit stappen
(14a)	Marcello zag hem het pakje (...) openmaken en er een broodje uit halen.
(15a)	toen hij opnieuw de overvolle straat in liep
(16a)	toen we de deur uit gingen

In de meeste gevallen kan het volstaan om even over de juiste betekenis van de werkwoorden inlopen, inslingeren (?), uitstappen, uithalen en uitgaan na te denken: óf het werkwoord komt als zodanig niet in de woordenboeken voor óf het heeft er een duidelijk andere betekenis. Het grappigst blijkt dat uit een andere vindplaats, weer in dezelfde roman:

(17)	terwijl hij voor de agent uitliep (117)
(17a)	terwijl hij voor de agent uit liep

In veel gevallen volstaat ook een passiefproef, die immers met overgankelijke werkwoorden zonder meer mogelijk moet zijn en die in de meeste gevallen aperte ongrammaticaliteit oplevert. Een paar voorbeelden:

(11b)	* de kamer werd ingelopen
(13b)	* de cel werd ingestapt

In de volgende gevallen had de vertaler van Moravia's roman het bij het juiste eind:

(18)	de kat die ... de kamer in was gesprongen (27)
(19)	voor zich uit de zaal in kijkend.(65)

Dat het probleem zich alleen bij eindinfinitieven en dito participia praesentia voordoet, blijkt dan weer uit de volgende, uiteraard feilloze spellingen:

(20)	Hij keerde zich van het raam af en keek de kamer in. (274)
(21)	Hij (...) liep de kamer uit. (274)

De slotsom moet wel zijn dat de taalgevoeligheid, ook van professionelen, niet bij machte lijkt te zijn om in de gegeven gevallen zonder meer correcte spellingen te produceren. Ik vind dat zeer te betreuren. Voor het onderwijs Nederlands kan het wel een aansporing zijn om dat wegslijtende taalgevoel door geschikte taalbeschouwingslessen te compenseren.

	Nederland		België
achterin de tuin	572	34%	57	36%
achter in de tuin	1100	66%	102	64%
achterin de zaal	499	43%	32	34%
achter in de zaal	662	57%	62	66%
vlakbij hen	22	21%	1	17%
vlak bij hen	81	79%	5	83%
achterin de straat	25	47%	0	0%
achter in de straat	28	53%	2	100%
achterop de fiets	517	52%	37	49%
achter op de fiets	477	48%	39	51%
onderaan de bladzijde	278	61%	101	83%
onder aan de bladzijde	176	39%	20	17%
onderaan de pagina	9100	81%	2060	97%
onder aan de pagina	2130	19%	58	3%
bovenaan de bladzijde	517	89%	60	95%
boven aan de bladzijde	62	11%	3	5%
bovenaan de pagina	3250	74%	3440	98%
boven aan de pagina	1160	26%	66	2%
bovenaan de brief	65	65%	12	92%
boven aan de brief	35	35%	1	8%
onderaan de brief	134	53%	20	95%
onder aan de brief	118	47%	1	5%

Naschrift van de redactie

Een speurtocht op www.google.com naar combinaties als achter in de tuin / achterin de tuin laat zien dat achterin, vlakbij, achterop, onderaan en bovenaan steeds vaker als voorzetsel aangevoeld worden, zowel in Nederland als in Vlaanderen. Het aan elkaar schrijven is duidelijk de norm aan het worden.