Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 6]

Vlaanderen-Nederland
Vlaams nationalisme ter discussie
S.W. Couwenberg

Vorig jaar verscheen Nationalisme onder het mes - Kritiek van het politieke nationalisme in België en in het algemeen van Ludo Dierickx. De belangrijkste verdienste van dit boek is een prikkelende en pittige bijdrage aan het publieke debat over het nationalisme, zoals dat in het bijzonder in de Belgische context aan de orde is. En dat valt op zichzelf alleszins toe te juichen. De auteur begint met het accentueren van het belang van een kritische studie van het nationalisme. Dat vindt hij zelf belangrijker dan een studie van en debat over socialisme, liberalisme, christendemocratie en ecologisme, gezien de sterke vervaging en verzwakking van de ideologische spanningen tussen die traditionele politieke ideologieën. Hier stuiten we op een van de verschillen tussen de politiek-culturele problematiek in Nederland en België. In Nederland speelt nationalisme als bron van interne spanningen en problemen geen enkele rol. In België is die problematiek een direct uitvloeisel van het onstaan en de ontwikkeling van dat land.

Wat de communautaire problematiek in België betreft, waartoe ik mij hier beperk, schaart Dierikcx zich met grote overtuiging achter een stroming van linksgezinde Vlaamse intellectuelen - nieuwe Belgen genoemd - die sterk geporteerd is voor België als multiculturele en meertalige samenleving en sterk gekant tegen het Vlaams-nationale streven naar verdere verzwakking van de Belgische eenheid. Hij ziet daarbij over het hoofd dat Vlaanderen zelfs als het helemaal op eigen benen komt te staan, een multiculturele samenleving blijft, zowel in regionaal en religieus, als in etnisch-cultureel opzicht. Juistgenoemd Vlaams streven, aldus Dierickx, staat haaks op een algemene tendens in Europa, te weten de integratie in grotere verbanden, in het bijzonder de integratie in de EU. Maar ook dat is betwistbaar.

Wat we zien, is een tweevoudige beweging: een verzwakking van de machtspositie van de huidige staten in Europa, enerzijds door internationalisering, i.h.b. europeanisering van bevoegdheden, anderzijds door interne decentralisatie en zelfs desintegratie. Dat laatste is het gevolg van een tweetal tendenties: enerzijds het heersende neoliberale denken met zijn streven naar deregulering en privatisering; anderzijds het desintegrerende effect van intrastatelijke spanningen als uitvloeisel van etnisch-culturele tegenstellingen die tijdens de Koude Oorlog een tijd lang onderdrukt of onder controle gehouden konden worden, maar nadien in volle hevigheid herleefd zijn. In korte tijd is daardoor het in Versailles en Jalta gecontrueerde statenstelstel grotendeels ineengestort. Dat heeft zoals bekend geleid tot ontbinding van de Sovjet-Unie en Joegoslavië, en het uiteenvallen van Tsjechoslowakije. Het gevestigde statenstelsel is daardoor opnieuw op drift geraakt.

De Europese integratie schept daartoe eveneens nieuwe mogelijkheden. Zij gaat gepaard met een herleving van regionalistische stromingen die een regionalisering van Europa beogen met regio's als politiek integratiemodel. De voormalige Vlaamse eerste minister L. Vanden Brande heeft dat concept van een Europa van de regio's in 1993 al uitgewerkt in een Handvest van het Europa van de Culturen.

In België heeft die regionalisering in eerste instantie gestalte gekregen in een federale opbouw van dit land, zij het dat de deelstaten nog geen eigen grondwet hebben, wat niettemin een van de kenmerken is van een authentiek federaal model. In aansluiting hierop wordt nu van Vlaamse zijde gestreefd naar verdere verruiming van de Vlaamse autonomie, met name op het terrein van de belastingen en op dat van de sociale zekerheid en de gezondheidszorg, en op termijn naar een confederale structuur of zelfs een Vlaamse staat, die rechtsstreeks lid is van de EU.

Waar het in dit verband in feite om gaat, zo tekent de linkse Vlaamse intellectueel Koen Raes hierbij aan, is welk politiek referentiekader het best in staat is de kwaliteit van de samenleving te optimaliseren.^1. Dat is m.i. een juiste benadering. Nu lijkt het evident dat België in dit opzicht sterk tekortschiet. Het wordt al sinds jaren slecht bestuurd en gaat gebukt onder corruptie, fraude, een verziekt partijpolitiek bestel, een falend justitieapparaat en buitengewoon ingewikkelde en weinig efficiënt functionerende staatsinstellingen, met alle kwalijke gevolgen vandien. In dat licht is het niet zo vreemd dat van Vlaamse zijde gestreefd wordt naar verdere versterking van het Vlaamse politieke zelfbeschikkingsrecht. Met het oog daarop, aldus Dierickx, worden nu vooral de verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië geaccentueerd. Maar is dat in de huidige context zo vreemd? Dat streven gaat ook voornamelijk uit

1. Zie K. Raes, Het moeilijke ontmoeten. 1997, p. 14

[p. 7]

van de betrokken politieke en culturele elites, schrijft hij. Opnieuw: is dat zo bijzonder? Hoe is de Belgische staat ontstaan? Toch ook door de verschillen met Nederland te accentueren? Het dankt zijn ontstaan bovendien aan een tijdelijk monsterverbond tussen een kleine liberale en francofiele, en een ultramontaanse klerikale elite. Daaruit is een kunstmatige en weinig gerespecteerde staat ontstaan, met een uit Duitsland geïmporteerd vorstenhuis als belangrijkste politieke integratiefactor en met veel met corruptie gekochte staatsloyaliteit.

Door zijn krachtig pleidooi tot behoud van die staat neemt Dierickx in deze kwestie onmiskenbaar een conservatief standpunt in, hoezeer hij daartegen in zijn boek ook protesteert. Ondanks het felle verzet van linkse belgofielen heeft de staatshervorming inmiddels een eigen moeilijk te stuiten politieke dynamiek gekregen. Dat heeft te maken met het feit dat toonaangevende elites in Vlaanderen en Wallonië steeds meer uit elkaar groeien, zoals uit onderzoek blijkt.^2. Vlaamse elites identificeren zich primair met Vlaanderen, dan met Europa en pas ver daarachter met België; Waalse daarentegen in cultureel opzicht primair met Frankrijk en in politiek opzicht met België, dat als politiek instrument van het francofone imperialisme hun belangen zolang uitstekend gediend heeft en dat nog steeds doet. Met de Belgische munt is ook een belangrijke rem op verdere verzelfstandiging van Vlaanderen verdwenen. Ook een prominent Belgisch socialist als Louis Tobback ziet een scheiding van Wallonië en Vlaanderen op termijn in het verschiet liggen.^3.

Het belangrijkste probleem van het Vlaamse nationalisme is een sterke neiging tot particularisme, dat zich ook uit als rem op verdere Nederlands-Vlaamse samenwerking. Het streven naar grotere Vlaamse zelfstandigheid heeft alleen zin als het inderdaad leidt tot een beter functionerende democratische samenleving en allerlei typisch Belgische kwalen weet te overwinnen. En op dat punt valt er nog veel werk te verrichten. Die zelfstandigheidsdrang is in Europees verband het best te legitimeren, als ze zou bijdragen tot ontwikkeling van een Benelux-confederatie bestaande uit Nederland, Vlaanderen, Wallonië en Luxemburg als zelfstandige staatsdelen en met Brussel als confederale hoofdstad. De Lage Landen die in de zich verder uitbreidende EU steeds meer aan politieke invloed inboeten, verwerven zodoende een machtspositie vergelijkbaar met die van Spanje. Van Nederlandse zijde krijgt men hier nu ook meer oog voor. Als de machtsvraag in Europa aan de orde is, aldus bijvoorbeeld de Nederlandse eurocommissaris Frits Bolkestein, moet de Benelux met één stem spreken. Voorwaarde voor zo'n ontwikkeling is wel dat Wallonië eindelijk zijn blokkade tegen zo'n opwaardering van de Benelux opgeeft.

Naar aanleiding van Ludo Dierickx, Nationalisme onder het mes - Kritiek van het politieke nationalisme in België en in het algemeen. Uitgeverij Fantom, Vrijheidsstraat 3, B-2000 Antwerpen, 2002, 372 blz.

2. Zie Denise van Dam, Blijven we Buren in België? Culturele beeldvorming bij de Vlaamse en Waalse leidinggevende klasse, Vlaanderen Morgen, I, 1997

3. Zie De Standaard, 9 mei 1997