-iet/-ist
Islamiet of islamist?
Siegfried Theissen
Naar aanleiding van de overwinning van de islamist Erdogan bij de Turkse parlementsverkiezingen vraagt Lucas Gasthuis zich in Elsevier van 16 november 2002 af wat het verschil is tussen islamiet en islamist. Hij wijst erop dat geen enkel ander geloof een vergelijkbaar begrippenpaar kent: naast boeddhist b.v. bestaat er geen *boeddhiet. Verder zegt hij dat je gevoelsmatig zou zeggen ‘dat een islamist fanatieker in de leer is dan een islamiet’. Helaas blijkt dat niet uit Van Dale, die islamist niet opgenomen heeft.
Ik heb willen nagaan
| a) | of islamist, dat volgens Gasthuis ‘de laatste maanden opeens veelvuldig’ opduikt in de media, niet tien jaar geleden al voorkwam; |
| b) | of er een verschil gemaakt wordt tussen islamiet en islamist, islamitisch en islamistisch; |
| c) | of er gebruiksverschil is tussen Noord en Zuid; |
| d) | of er in tien jaar tijd een evolutie geweest is in Knack. |
Ik heb dus drie omvangrijke corpora onderzocht: voor Nederland NRC (1993-1994) en voor Vlaanderen Knack I (1991-1995) en Knack II (1999-2002/1ste semester). De cijfermatige verhouding ziet er als volgt uit (het zijn types, geen tokens, dus per artikel zijn ze maar één keer geteld):
|
NRC |
Knack I |
Knack II |
| islamiet(en) |
85 (88%) |
44 (49%) |
25 (64%) |
| islamist(en) |
12 (12%) |
46 (51%) |
14 (36%) |
| islamitisch(e/er) |
667 (97%) |
367 (88%) |
263 (91%) |
| islamistisch(e/er) |
18 (3%) |
50 (12%) |
27 (9%) |
We zien dat islamist in NRC tien jaar geleden al in meer dan 10% van de gevallen voorkwam. Van Dale schijnt hier dus duidelijk te kort te schieten. Overigens heeft Verschueren, die waarschijnlijk ook meer aandacht besteedt aan de situatie in Vlaanderen, het wél opgenomen. Het adjectief islamistisch was veel minder gebruikelijk.
Opvallend is de situatie in Knack: in het eerste corpus was islamist zelfs gebruikelijker dan islamiet, wat niet gold voor islamistisch (slechts 12%). In het tweede corpus (5 à 10 jaar later) heb ik islamist minder vaak aangetroffen en islamistisch is nog verder teruggedrongen, maar allebei komen ze toch nog veel vaker voor dan in NRC. Een mogelijke verklaring hiervoor is de invloed van het Frans, dat alleen maar islamiste kent.
Soms wordt er een duidelijk onderscheid gemaakt tussen islamiet en islamist: in NRC staat islamist meestal tussen aanhalingstekens, zoals in ‘...de ‘islamisten’ zoals de moslim-fundamentalisten in Algerije worden genoemd’ (04-03-93). In Knack ben ik eveneens zinnen tegengekomen van het volgende type: ‘...de vraag hoe en wanneer de opmars van het islamistisch fundamentalisme tegengehouden kan worden in de islamitische en Arabische landen’ (20-12-95). Ook de adjectivische vorm islamistisch ging vaak vergezeld van ‘fundamentalistisch’, ‘radicaal’, Harnas of FIS. Maar als er altijd zo'n duidelijk onderscheid gemaakt zou worden, dan is het vreemd dat islamist(isch), nu er veel meer sprake is van islamfundamentalisme dan tien jaar geleden, in 1999-2002 verhoudingsgewijs significant minder vaak voorkomt dan in 1991-1995. Dat zou erop kunnen wijzen dat de twee vormen vroeger meer als synoniemen werden gebruikt en dat er nu een betekenisspecialisering is opgetreden.
Toch zijn er, althans in NRC, heel wat gevallen waarin de twee vormen als synoniemen naast elkaar worden gebruikt. In de volgende zin kan islamistisch niet de ‘fundamentalistische’ betekenis hebben: ‘Het verschijnen van het boek Pour Rushdie, waarin Arabische en Islamistische intellectuelen zich voor het eerst en masse uitspreken tegen de fatwa...’ (NRC, 12-11-93). Verder zijn er in NRC tal van voorbeelden waar het ‘neutrale’ islamiet verbonden wordt met adjectieven als fundamentalistisch of zelfs fanatiek, zoals in: ‘Zou dat toch iets te maken hebben met de Westerse vrees voor de fanatieke islamiet?’ (06/02/93). Omgekeerd vind je voorbeelden waarin het ‘fundamentalistische’ islamistisch vergezeld gaat van adjectieven als ‘gematigd’: ‘“Wij willen een gematigde islamistische regering” zegt hij’ (18-05-93). In Knack daarentegen is dat veel minder het geval: daar heeft islamit(isch) in bijna alle gevallen een neutrale godsdienstige betekenis, en islamist(isch) een meer fundamentalistisch-politieke betekenis.
Auteursrechtelijk beschermd