Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 26]

Spreekwoorden
Springlevende spreekwoorden
Pauline Beernink

Spreekwoorden en gezegden geven een duidelijk beeld van de denkwijze van een volk. Hoe oud sommige ook mogen zijn, ze vormen heden ten dage nog steeds een levend bestanddeel van onze taal. Spreekwoorden, volgens Van Dale het zout der aarde, zijn vaak ontstaan als volkswijsheid en worden daarom voor waar aangenomen. Wie kent niet de zegswijzen Het is er een huishouden van jan Steen en Er komt leven in de brouwerij? Ze zijn ontstaan naar aanleiding van het leven van een van de bekendste schilders uit de zeventiende eeuw, de spreekwoordelijke Jan Steen. Deze volksschilder begreep als geen ander wat voor uitwerking zijn verhalende en vooral moraliserende schilderijen op de toeschouwer hadden.

Spreekwoorden en gezegden worden vaak in één adem genoemd, hoewel ze wel degelijk van elkaar verschillen. Een spreekwoord is volgens Van Dale een kernachtige, vaste uitspraak die een erkende op waarheid berustende wijsheid uitdrukt en die telkens weer toegepast wordt op zich voordoende situaties en verschijnselen. Een gezegde is volgens het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal een vaste verbinding van woorden met figuurlijke betekenis en bevat geen werkwoord. Veel van onze spreekwoorden hebben een bijbelse oorsprong of stammen uit de klassieke oudheid. Maar de invloed van de Gouden Eeuw, de eeuw waarin onder andere schilderkunst, letterkunde en cartografie tot grote bloei kwamen, is zeker van invloed geweest op het ontstaan van spreekwoorden. Er vonden vernieuwingen plaats in de schilderkunst, waarbij voor het eerst gebruik werd gemaakt van wiskunde. Vandaar het meten is weten. Door te meten ontstond diepte in de schilderijen. Schilders namen in de zeventiende eeuw ook afstand van bijbelse voorstellingen en gingen over tot het maken van verhalende taferelen. Behalve landschappen en portretten werden stillevens op het doek vastgelegd. Stillevens die op het eerste gezicht niets met het christelijk geloof te maken hebben, maar wel een moraliserend karakter hebben. Stillevens ter lering ende vermaeck. Om een les te trekken uit de afbeelding. Om te beseffen dat al die fraaie plaatjes van welvaart vergankelijk zijn, alles is ijdelheid (Prediker). Om ons vooral niet te hechten aan wereldse zaken. Een bepaald niet onbelangrijke bijkomstigheid was natuurlijk dat stillevens een ware streling voor het oog zijn.

Huishouden

Het huishouden van Jan Steen ('t is er alles even wanordelijk) wil niet zeggen dat de Delftse schilder in wanorde leefde of het wanordelijke leven van alledag wilde vereeuwigen. Hij wilde de toeschouwer aan het denken zetten door het verkeerde beeld te laten zien. In feite is de uitdrukking dus enigszins bedrieglijk. Jan Steen was voorstander van een betere samenleving en hield van orde, regelmaat en balans. Hij vond ook dat de toenmalige jeugd beslist een betere opvoeding moest krijgen. Daarom zien we

Hoe hoger de hand, hoe lager de stand

zoveel afbeeldingen van kinderen op zijn doeken. Met die wanordelijke taferelen wilde de schilder juist laten zien hoe het niét hoorde. Dat moraliserende is duidelijk zichtbaar in een schilderij van Steen waar een vrolijke familie aan tafel wordt afgebeeld en waar jong en oud uitbundig plezier maakt. Vader heft uitgelaten het glas, terwijl zijn voorbeeld wordt gevolgd door de kleintjes op de voorgrond. Uitgelaten het glas heffen, dat vermoedelijk gepaard ging met de nodige stemverheffing, was nergens voor nodig. Ter lering! Zo ontstond het gezegde, of liever volkswijsheid Hoe hoger de hand, hoe lager de stand. Het was beter om een toontje lager te zingen. Vader op het schilderij heeft een laag op, hetgeen staat voor dronken zijn. Niet te verwarren met hij heeft al een aardig laagje gelegd, wat weer inhoudt dat iemand al heel wat heeft gegeten. Zou de vader op het schilderij gezien zijn bij hoog en bij laag? Bij aanzienlijken en geringen?

Brouwerij

Jongeren die het voorbeeld volgen van ouderen, vinden we terug in een ander bekend schilderij van de spreekwoordelijke Steen: Soo d'oude songe, soo pijpen de jonge, het huidige zoals de ouden zongen, piepen de jongen. Piepen staat voor pijpen, het blazen op de pijpfluit. Zo wordt ook het naar iemands pijpen dansen duidelijker. Vroeger sprak men ook van zo voorgepepen, zo nagedanst. Te vergelijken met het Latijnse a bove majore discit arare minor, van de

[p. 27]

grote os leert de kleine ploegen. Er komt leven in de brouwerij doet denken aan het beeld van de brouwerij van Jan Steen. Het wordt levendig in de brouwerij, er is grote drukte, maar het heeft niet veel te beduiden. Deze uitdrukking is ontleend aan het onconventionele leven van Jan Steen, die op verzoek van zijn vrouw, om de brouwerij (het huisgezin) wat levendig te maken, haar de eendvogels om de oren liet vliegen. Het is niet helemaal zeker, maar er wordt wel beweerd dat Steen een tijdje een brouwerij aan huis had om in de kosten van levensonderhoud te kunnen voorzien. Weer een ander schilderij, waar een gezin zich te goed doet aan eten, terwijl de jeugd aan het spelen is, heeft als titel soo gewonnen, soo verteert, het tegenwoordige haast gewonnen, haast verteerd. Wie altijd alleen maar zijn geld uitgeeft aan heerlijk eten, maakt altijd op wat hij verdient. Het zijn afbeeldingen met didactische doeleinden tot algemeen genoegen, die Steen heeft nagelaten. Het paste ook nog eens uitstekend in de zeventiende eeuw, waarin calvinistische opvattingen - de kerk was de voedster en hoedster van de publieke normen - een grote rol speelden. Calvijn had de opdracht meegegeven dat we moesten leren en studeren. Het moraliserende zit er nu eenmaal ingebakken bij de Nederlanders, die niet voor niets bekend staan als een volk van schoolmeesters en dominees. In de negentiende eeuw luiden de eerste leerzame regels uit Het vroolijk leven (een gedichtenbundel van Van Alphen): Mijn spelen is leren, mijn leren is spelen, hoe kan mij ooit het leren vervelen?

Wijn en bier

Ook over wijn en bier bestaan tal van zegswijzen. Vele zijn afkomstig uit de bijbel, maar vele zijn ontstaan als volkswijsheid. Een aardig voorbeeld daarvan is Bier op wijn geeft venijn, wijn op bier geeft plezier, hetgeen niet wil niet zeggen dat men een flinke kater kan oplopen van het door elkaar drinken van deze alcoholische dranken. Deze uitdrukking heeft te maken met de maatschappelijke ladder. Het drinken van het smerige, ongezuiverde water was spelen met het eigen leven. De lage stand dronk daarom uit pure armoede bier, de hoge stand deed zich dagelijks te goed aan wijn. Wie een stapje terug moest doen op de maatschappelijke ladder, zag zich genoodzaakt over te gaan op het drinken van bier. En dat stapje terug was verre van aangenaam. Wie daarentegen een stapje hoger kwam op de ladder, kon zich wijn permitteren. Dat gaf plezier. In het Vlaams kennen we de varianten Wijn op melk deugt voor elk, maar melk op wijn is venijn of Wijn op melk genomen, zal u wel bekomen, maar melk op wijn kan venijnig zijn. Met andere woorden: overvloed na gebrek is voor ieder aangenaam, maar gebrek na overvloed valt niet mee.

Klare wijn

Jan Steen ging beslist uit van een zekere bijbelkennis bij zijn toeschouwers. Zo staat op een belkroon in zijn schilderij Vechtende kaarters in de herberg de tekst ‘Prov.Cap.20 Vers 1’, hetgeen verwijst naar het bijbelboek Spreuken en betekent wijn is een spotter. Hier waarschuwt de Nederlandse meester kennelijk voor overmatig drankgebruik. De personen op het doek zijn vol zoeten wijns, ze hadden teveel gedronken. Dit is weer een bijbels gezegde en verwijst naar Pinksterdag (Handelingen). Jenever, wijn en brandewijn, zijn voor kinderen venijn zou makkelijk aan Steen toe te schrijven kunnen zijn. Op zijn schilderij met het opschrift In weelde siet toe (wie in weelde leeft, moet ervoor zorgen niet in overdaad te vervallen) heersen wandordelijke toestanden. Het is een typisch voorbeeld van een huishouden van Jan Steen. Moeder slaapt, ergens loopt een wijnvat leeg en de kinderen doen van alles wat niet door de beugel kan. Beugel is vermoedelijk ontleend aan het gebruik van een ring waarmee honden gemeten werden. Gesteld mag worden dat deze spreekwoordelijke schilder klare wijn schonk. Hij sprak (via zijn schilderijen) de waarheid en hij legde de zaak bijzonder helder uit.