Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

Wat uitzonderingen doen
Erik Moonen

Voor de meesten van ons kost praten geen moeite. We praten om ons te ontspannen. Daardoor lijkt praten wezenlijk eenvoudiger dan de dingen die wel moeite kosten: de loonadministratie van een ministerie bijhouden of de baan van een satelliet berekenen. Dat is gezichtsbedrog: het mentale rekenwerk achter een goed gesprek is in tegenstelling tot het oplossen van boekhoudkundige en fysische problemen zelfs niet bij benadering in computermodellen simuleerbaar. Wie zich toch aan een simulatie zou willen wagen, moet in de eerste plaats op zoek naar regels. Maar al gauw zal dan blijken wat iedereen weet: dat we ons aan een groot aantal regels schijnen te houden zonder ze bewust te kennen en dat we bij het toepassen van de meeste regels een aantal uitzonderingen apart behandelen. Alleen een kunstmatige taal als het Esperanto lijkt helemaal regelmatig in elkaar te zitten. Maar zelfs het kleine gezelschap van kunstmatige talen heeft leden waarin een zekere mate van onregelmatigheid in het systeem is ingebouwd: zo heeft het Occidental bijvoorbeeld wel uitzonderingen die speciaal zijn bedacht om de kunstmatige taal natuurlijker te laten lijken (Crystal 1997: 354). Als alle natuurlijke talen uitzonderingen hebben, als het hebben van uitzonderingen werkelijk een universele eigenschap van alle natuurlijke talen is, waar is dat dan goed voor? De stelling die ik plausibel zal proberen te maken, is dat uitzonderingen op een manier nuttig zijn.

In deze bijdrage zal ik het terrein effenen voor de argumentatie en nagaan wat uitzonderingen doen. In de volgende is het tijd om te oogsten en te kijken waar dat goed voor is. Laten we nu een aanloop nemen en beginnen bij bekende dingen: (1) wat we weten over de manier waarop we al die uitzonderingen leren en (2) wat we weten over de sociale symboolfunctie van taal.

Moedertaalverwerving

Over het eerste thema kunnen we kort zijn: vanzelf. Een van de opvallende kenmerken van kindertaal is dat ze uitzonderingen wel eens als regelmatige fenomenen behandelen. Op die manier ontstaan bijvoorbeeld werkwoordsvor-

[p. 24]

men als helpte, slaapte en hangde. Toch hebben kinderen geen bijzondere begeleiding nodig om het produceren van deze foute vormen af te leren. Ze leren het gewoon vanzelf. Op een of andere manier krijgen ze in de gaten dat er bijvoorbeeld met helpen iets bijzonders aan de hand is, en komen ze er precies achter wat. Soms verraden ze dat ze daarmee bezig zijn en zeggen ze iets als:



hij holp mij niet. Maar na een poos ondervinden ze nauwelijks nog enige hinder van de onregelmatigheden die grammaticaonderzoek zo moeilijk maken. Bij dit alles moeten we een belangrijke restrictie maken: het vermogen om vanzelf taal te leren, behouden we niet ons hele leven. Net zomin als het vermogen om nog een beetje te groeien of om een nieuw gebit te krijgen.

Er zijn nogal wat tempoverschillen in de taalontwikkeling bij verschillende kinderen en er zit ook nogal wat rek op de buitengrenzen van de periode waarin die spontane taalontwikkeling plaatsvindt. Een paar dingen lijken echter wel vast te staan. Baby's komen wellicht niet zonder taalvermogen ter wereld, het vermogen om vanzelf taal te leren blijft zeker een jaar of zeven helemaal intact, daarna verschrompelt het om ergens kort na de puberteit volledig uit te doven. Hoe we deze gang van zaken moeten verklaren, is vooralsnog voorwerp van discussie, maar dat het verhaal altijd op deze manier loopt, is uit allerhande ingenieuze experimenten gebleken en steeds opnieuw bevestigd. Baby's van een paar weken herkennen niet alleen de stem maar ook de taal van hun ouders. Anderzijds kunnen ze fonemen onderscheiden die hun ouders niet uit elkaar kunnen houden. (Pinker 2000: 267) Migrantenkinderen die voor hun zevende in een nieuw taalgebied aankomen, leren die nieuwe taal even goed als moedertaalsprekers. Wie tussen zijn achtste en zijn vijftiende verhuist, brengt van het spontane leren van een nieuwe taal steeds minder terecht naarmate hij later verhuist. Maar voor wie de zeventien voorbij is, is er geen verband meer tussen de leeftijd en het succes waarmee hij een nieuwe taal leert: sommige mensen leren het beter dan andere, maar die verschillen zijn niet te verklaren door het moment waarop ze met leren beginnen. Samengevat: op latere leeftijd hebben mensen het heel moeilijk om een nieuwe taal echt goed te leren; op jonge leeftijd echter hebben ze maar weinig nodig om de mentale machinerie op gang te brengen die in hun geest een taal construeert. (Pinker 2000: 266, 295-301)

Lidmaatschapsbewijzen

Taal schenkt ons het vermogen informatie over te dragen. En op het eerste gezicht dient taal daar ook voor. Het lijkt inderdaad aannemelijk dat het evolutionaire succes van de mens onlosmakelijk verbonden is met zijn vermogen informatie uit te wisselen. Jagers die elkaar kunnen vertellen dat er buffels bij de drinkplaats zijn, zijn nu eenmaal beter af dan jagers die dat niet kunnen. Maar betekent dat dat taal in de eerste plaats dient om informatie (weetjes, gedachten, gevoelens) transporteerbaar te maken? Er zijn ten minste twee redenen om aan te nemen dat de waarheid ingewikkelder is. Een: het leeuwendeel van wat we met zijn allen op een dag tegen elkaar zeggen, dient niet om informatie over de wereld over te dragen. Dat is niet zomaar een indruk, dat is statistisch aantoonbaar. Ten minste tweederde van onze dagelijkse conversatie heeft betrekking op sociale contacten en dus niet op intellectueel zwaarwichtiger zaken. Het Britse boulevardblad The Sun besteedt slechts een goede 20% van zijn kolommen aan nieuws en commentaar op de gebeurtenissen van de dag. Dat zal wel niemand verwonderen, maar zelfs in de serieuze nieuwsen recensiekaternen van de eerbiedwaardige Times vult politieke, economische, wetenschappelijke of culturele berichtgeving geen 60% van de tekstkolommen. (Dunbar 1996: 6) Het lijkt paradoxaal, maar de mens schijnt de taalvaardigheid waar hij zo trots op is, goeddeels te gebruiken voor op het eerste gezicht doelloos gebabbel. Anderzijds - en dat is twee - bevatten zowel doelgerichte mededelingen als schijnbaar doelloos gekwebbel een hoop informatie over de spreker. Aan de stem is veelal te horen of we met een man of vrouw te maken hebben, of die jong of oud is. De toon verraadt (of maskeert) dan weer de stemming van de spreker: is die opgelucht of teleurgesteld, blij of droevig, berustend of juist opgewonden? Maar dat zijn allemaal nog relatief ruwe brokken informatie. De details zitten in het taalgebruik: herkomst, sociale status, opleidingsniveau, intelligentie, zin voor humor etc. Aan een paar zinnen hebben we vaak genoeg om te weten of we bij wijze van spreken morgenochtend met de spreker in kwestie zouden willen ontbijten.

Uit de overlevering kennen we een paar ijzingwekkende episodes waarin semantisch irrelevante uitspraakverschillen overduidelijk maatschappelijke relevantie werd toegemeten. Zo kent het Vlaamse collectieve geheugen het ver-

[p. 25]

haal van de Brugse Metten: de nacht in 1302 waarin Vlaamse rebellen de verdachte burgers in hun stad de woorden ‘schild en vriend’ deden zeggen. De Fransen verraadden hun afkomst door hun onvermogen om scilt ende vrient correct na te zeggen en werden vermoord. Deze truc was echter al veel eerder bedacht. In het bijbelboek Rechters (12, 5-6) wordt verteld hoe de Gileadieten de oversteekplaatsen in de Jordaan bezetten. Telkens als Efraïmitische vluchtelingen vroegen om de rivier over te mogen, eisten de Gileadieten dat ze ‘sjibbolet’ zouden zeggen. De Efraïmieten zeiden echter ‘sibbolet’. Tweeënveertigduizend werden er op deze manier herkend en gedood. Beide voorbeelden zijn op dezelfde manier verhelderend. Het gaat er helemaal niet om dat een wat afwijkende uitspraak een boodschap onbegrijpelijk zou maken; wezenlijk is dat subtiele verschillen in uitspraak en taalgebruik als herkenningstekens - als sjibbolets - fungeren om maatschappelijke groepen uit elkaar te houden.

Het hebben van de goede uitspraakgewoontes en het beheersen van het taalgebruik dat in een maatschappelijke groep norm is, werkt als een lidmaatschapsbewijs voor die groep. Bewijzen van groepslidmaatschap die met taal moeten worden geleverd - taallidmaatschapskaarten om zo te zeggen - zijn er in drie prijscategorieën. Ze zijn gratis voor kinderen jonger dan zeven, kinderen en jongeren tot zeventien betalen half geld (en krijgen slechtere plaatsen), voor wie ouder is worden ze ontiegelijk duur of zelfs absoluut onbetaalbaar.

Kosten en baten

Laten we even veronderstellen dat het vermogen om een taal vanzelf en perfect te leren levenslang intact bleef. Dat zou ten minste twee soorten gevolgen hebben. Het menselijke brein is behoorlijk gulzig: hoewel het niet meer dan twee procent van ons lichaamsgewicht uitmaakt, verbruikt het zowat twintig procent van de energie die we opnemen. (Dunbar 1996: 3) Bij jonge kinderen is die toestand nog extremer. Nu is de snelheid waarmee kinderen taal leren, een enorme prestatie: van de grammatica beheersen ze het grootste gedeelte als ze drie zijn, tot het taalleervermogen uitdooft, leren ze moeiteloos gemiddeld tien nieuwe woorden per dag. Toch laat het energieverbruik van de hersenen vermoeden dat het hele proces wel degelijk zijn prijs heeft. Het levenslang in stand houden van de machinerie die dit hele proces mogelijk maakt, zou dus kosten met zich meebrengen waar maar weinig baten tegenover staan. Het vermogen om taal te leren hebben we meestal maar een keer nodig, in tegenstelling tot het vermogen om taal te gebruiken. Als de uitrusting die taal in de menselijke geest laat groeien, haar werk heeft gedaan, kan ze bij wijze van spreken zonder stroom worden gezet en de energie die ze ook in stand by zou hebben verbruikt, kan voor andere doeleinden worden aangewend. Een uitdovend taalleervermogen is een kwestie van zuinig energiebeheer.

Hogere energiekosten zouden echter zeker niet het enige gevolg zijn van een levenslang alerte taalverwervingsuitrusting. Hoe langer het taalleervermogen volledig intact blijft, hoe groter de groep mensen wordt die er moeiteloos - en met evenveel succes als moedertaalsprekers - een nieuwe taal bijleert. Nu zijn dat alle één- tot zevenjarigen. Alle één- tot tienjarigen zou een beduidend grotere groep zijn. Bij een levenslang intact taalleervermogen zouden taalgebruik en accent van iedereen die voldoende intensieve contacten met de leden van een andere taalgemeenschap onderhoudt, na verloop van tijd niet meer te onderscheiden zijn van wie in die taalgemeenschap is opgegroeid. Met andere woorden: de taallidmaatschapskaarten zouden na een inburgeringsperiode waarin de taal wordt geleerd, voor iedereen gratis zijn.

Daaruit valt nogal wat af te leiden over de rol die onregelmatigheid in de taal speelt. Volledige beheersing van een taal is het exclusieve voorrecht van wie op tijd is beginnen te leren. Voor wie er nog aan begint nadat de machinerie voor spontaan taalleren is stilgevallen, is elke onregelmatigheid een hindernis die alleen te nemen valt door het investeren van meer tijd en meer energie. De praktijk leert echter dat alle natuurlijke talen voldoende hindernissen opwerpen om leden en niet-leden van een taalgemeenschap levenslang herkenbaar houden. Maar is dat dan allemaal nodig? En waarom? En wie bedenkt zoiets? In het vervolg op deze bijdrage leest u waar uitzonderingen goed voor zijn.

Literatuur

•	David Crystal. 1997. The Cambridge Encyclopedia of Language, Second Edition, Cambridge University Press, Cambridge.
•	Robin Dunbar. 1996. Grooming, Gossip and the Evolution of Language, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts
•	Steven Pinker. 2000. The Language Instinct, Perennial Classics edition, HarperCollins Publishers, New York.