Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 9]

Vlaanderen - Nederland
Vlaanderen voor beginners
Helga De Baets

‘Onbekend maakt onbemind’. Dat dit ook geldt voor Vlaanderen en zijn overheidsinstellingen, heb ik recent nog ondervonden bij een discussie waarin een Nederlands lid van het ANV zich vragen stelde bij het waarom en het belang van het niet aflatende Vlaamse streven naar meer zelfstandigheid. Ik ben ervan overtuigd dat er meer begrip zal ontstaan voor de ‘Vlaamse kwestie’ als men wat meer inzicht heeft in de geschiedenis van de Vlaamse eisen en in het belang ervan voor de Vlamingen. Vandaar deze poging om de instituties en de bevoegdheden van Vlaanderen op een eenvoudige, begrijpelijke wijze uit te leggen.

Dit is geen tekst die staatsrechtelijke volledigheid beoogt, maar wel een die begrip en interesse wil opwekken voor de Vlaamse eisen. Daarvoor moet ik mijn verhaal ook in een historisch perspectief plaatsen. Eenvoudig is die opdracht niet.

De institutionele geschiedenis van Vlaanderen is ingewikkeld omdat via een aantal staatshervormingen gepoogd is om stapsgewijze antwoorden te geven op de gecompliceerde verhoudingen tussen Nederlandstaligen en Franstaligen in België. Om deze bijdrage begrijpelijk te houden wil ik mij beperken tot de hoofdzaken. Ook de relatie tussen Vlaanderen en Brussel laat ik hier buiten beschouwing. Indien er interesse voor bestaat, kan deze ‘Vlaanderen voor beginners’ later nog vervolledigd worden met meer gedetailleerde uiteenzettingen, bijvoorbeeld over de Brusselse instellingen.

De oorsprong van de Vlaamse eisen

Aan het begin van de institutionele ontstaansgeschiedenis van Vlaanderen ligt een in wezen sociale strijd: namelijk een strijd om de gelijkberechtiging van de Vlamingen te erkennen en te realiseren ondanks de weerstand van de Franstaligen.

Vlaanderen komt inderdaad van heel ver. De Belgische staat zoals die ontstaan is in 1830 was een eenheidsstaat: alle macht lag onverdeeld in de handen van de centrale overheid. Het Frans was de officiële bestuurs-, gerechts- en onderwijstaal, ook in Vlaanderen. De burgerij sprak immers Frans, ook in Vlaanderen, en domineerde het beleid.

De langzame culturele ontwikkeling van de verpauperde Vlaamse bevolking deed niet alleen een sociale strijd ontstaan maar tegelijk ook een echte ‘taalstrijd’. Vlaamse intellectuelen namen het niet langer dat hun taal in alle officiële instellingen werd geweerd. Beetje bij beetje werden onder druk van de Vlaamse Beweging de eerste taalwetten goedgekeurd, vooral vanaf 1870. Deze eerste taalwetten erkenden het Nederlands als officiële taal in het gerecht, de rijksadministratie, het middelbaar en het hoger onderwijs.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog deed zich aan Vlaamse kant een radicalisering voor. Er werd toen uitdrukkelijk gesteld dat taalwetten niet volstonden om de Vlamingen hun rechtmatige plaats in België te geven. Een recente wetenschappelijke studie bevestigt nog eens dat het Belgische leger aan het IJzerfront voor ongeveer 80 procent uit Vlamingen bestond. Deze Vlaamse soldaten stonden onder het bevel van overwegend Franstalige, Nederlandsonkundige officieren. Deze taaltoestanden in het IJzerleger leidden tot een sterke flamingantische reactie van de Frontbeweging (een Vlaamsgezinde actie aan het IJzerfront).

Na de Eerste en na de Tweede Wereldoorlog werden zowel van Vlaamse als van Waalse zijde allerlei voorstellen geformuleerd om België tot een federaal land om te vormen. De verschillende taalwetgevingen waren de eerste ‘ontvoogdingsstap’ die met veel tegenzin toegestaan werd door de Franstaligen. Zij zouden de geest van deze wetgevingen nog herhaaldelijk overtreden bij de concrete toepassingen ervan. Deze Franstalige weerstand bij en overtredingen van de taalwetten vormden dan ook de opstap naar de verdere eis van culturele autonomie, die nog werd versterkt door de groeiende economische en sociale tegenstellingen tussen het noorden en het zuiden van België.

Kenmerkend voor de vele Waalse voorstellen tot federalisering was dat men drie gewesten tot stand wilde brengen: Vlaanderen, Wallonië en Brussel. Aan Vlaamse kant opteerde men voor twee gemeenschappen: de gemeenschap van de Nederlandstaligen en de gemeenschap van de Franstaligen. De Vlamingen beschouwden bovendien de Vlamingen die in Brussel woonden als een deel van de Vlaamse Gemeenschap.

In de jaren zestig raakte een en ander in een stroomversnelling. Voortbouwend op de taalwetten van 1932, hebben de taalwetten van 1962-1963 het territorialiteitsbeginsel of het beginsel van de regionale eentaligheid ingevoerd: de streektaal - het Nederlands in Vlaanderen, het Frans in Wallonië - werd de bestuurs-, onderwijs- en gerechtstaal. In 1963 werd de taalgrens definitief vastgelegd. België werd in vier taalgebieden ingedeeld:

[p. 10]

het Nederlandse (Vlaanderen),

het Franse (Wallonië),

het Duitse (negen gemeenten in het oosten van Wallonië) en

het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad, waar het Nederlands en het Frans op voet van gelijkheid staan.

In 1968 was er de kwestie Leuven Vlaams!: de Vlaamse jeugd kwam massaal op straat om de tweetalige universiteit van Leuven op te splitsen en de Franstalige afdeling naar Wallonië over te hevelen. Zowel in Vlaanderen als in Wallonië groeide het streven naar autonome structuren om zo beter de eigen problematiek van elke gemeenschap/ elk gewest te kunnen aanpakken. De allereerste stap in die richting was de splitsing van een aantal nationale ministeries: die van onderwijs, cultuur en streekeconomie.

Vijf opeenvolgende staatshervormingen doen Vlaanderen geleidelijk uitgroeien

In 1970 kwamen zodoende autonome politieke structuren tot stand die in opeenvolgende fasen zouden leiden tot de omvorming van België tot een federale staat.

De eerste grondwetsherziening, van 1970, erkende het bestaan van twee grote cultuurgemeenschappen, de Nederlandse en de Franse, en van drie gewesten, het Vlaamse, het Waalse en het Brusselse.

De gemeenschappen werden bevoegd voor het cultuurbeleid, de gewesten voor bepaalde aspecten van het sociaal-economisch beleid. De twee cultuurgemeenschappen kregen een eigen raad, Cultuurraad genoemd, met wetgevende bevoegdheid voor culturele aangelegenheden (schone kunsten, bibliotheken, toerisme, sport...), maar nog geen eigen uitvoerende macht. De Cultuurraden werden samengesteld uit alle Kamerleden en Senatoren uit de overeenkomstige taalgroep. Ook de kleinere Duitstalige cultuurgemeenschap werd grondwettelijk erkend, maar kreeg op dat ogenblik nog geen wetgevende bevoegdheid. De gewestvorming werd voorlopig niet operationeel omdat de politieke wereld zich nog geen duidelijk idee had gevormd van de richting die de regionale autonomie zou uitgaan en, vooral, omdat Nederlands- en Franstaligen het niet eens raakten over de grenzen en de bevoegdheden van het Brusselse Gewest. Het was dus duidelijk dat de hervorming niet af was. Via een voorbereidende gewestvorming met regionale ministercomités binnen de nationale regering werd de volgende stap voorbereid.

In 1980 kon de tweede grote stap in de hervorming van de staatsstructuren worden gezet. De ‘cultuurgemeenschappen’ werden omgedoopt in ‘gemeenschappen’, die voortaan ook bevoegd werden voor de zogenaamde ‘persoonsgebonden aangelegenheden’:

het welzijnsbeleid (bejaarden-, gehandicapten-, gezins- en migrantenbeleid) en het gezondheidsbeleid.

De gemeenschappen kregen decreetgevende (wetgevende) bevoegdheid en een eigen regering. Ook de gewestvorming werd operationeel gemaakt. Het Vlaamse en het Waalse Gewest kregen een raad met wetgevende bevoegdheid en een regering. De gewestelijke instellingen werden bevoegd voor een aantal zogenaamde ‘grondgebonden aangelegenheden’:

leefmilieu, landinrichting, natuurbehoud, economie, energie, werkgelegenheid, ruimtelijke ordening en huisvesting.

Op te merken valt dat de Raden niet rechtstreeks werden verkozen. Ze werden samengesteld uit leden van het nationale parlement, die bijgevolg een ‘dubbelmandaat’ uitoefenden. In Vlaanderen werden de gewestraad en de gemeenschapsraad gefuseerd tot één Vlaamse Raad. Voor het statuut van Brussel werd in 1980 geen sluitende oplossing gevonden. Zeer belangrijk om te weten is ook dat de nationale overheid, de gewesten en de gemeenschappen elk op hun territorium eigen exclusieve bevoegdheden hebben gekregen.

De derde staatshervorming in 1988 bouwde voort op de fundamenten van 1970 en 1980. De bevoegdheden van de gewesten en de gemeenschappen werden aanzienlijk uitgebreid, namelijk met:

onderwijs;

openbare werken en vervoer;

wetenschapsbeleid;

het toezicht op gemeenten en provincies.

Er kwam een nieuw financieringsstelsel dat de gemeenschappen en de gewesten eigen financiële verantwoordelijkheid en een bepaalde vorm van fiscale autonomie gaf. Brussel werd een Hoofdstedelijk Gewest met een eigen rechtstreeks verkozen parlement met ordonnantiebevoegdheid (dus geen decreetgevende bevoegdheid zoals Vlaanderen) en een eigen regering, met eigen bevoegdheden en dezelfde financieringsregeling als Vlaanderen en Wallonië.

Door de vierde hervorming in 1993 werd in artikel 1 van de Grondwet vastgelegd dat België een federale staat is, samengesteld uit de gemeenschappen en de gewesten. Dit is bovendien een belangrijke, democratische hervorming door de invoering van de rechtstreekse verkiezing van de Vlaamse Raad (het Vlaams Parlement) en de Waalse Gewestraad, voor een periode van vijf jaar. De Vlamingen kunnen vanaf 1995 rechtstreeks hun vertegenwoordigers aanwijzen voor het Vlaams Parlement en dit gebeurt los van de nationale verkiezingen.

Deze beide elementen houden enorme mogelijkheden in zich voor het ontwikkelen van een eigen Vlaamse politieke dynamiek. Door de hervorming van 1993 werden ook de bevoegdheden van gemeenschappen en gewesten verfijnd op het gebied van:

leefmilieu;

[p. 11]

buitenlandse handel;

wetenschapsbeleid;

openbare centra voor maatschappelijk welzijn, intercommunales

en uitgebreid op het gebied van landbouw.

Ook het financieringsstelsel van de gemeenschappen en de gewesten werd verfijnd. Zeer belangrijk is dat door deze hervorming de gemeenschappen en de gewesten de bevoegdheid kregen om voor hun beleidsdomeinen ook de internationale samenwerking te regelen, met inbegrip van het sluiten van verdragen. Dit heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat Vlaanderen op 17 januari 1995 belangrijke verdragen heeft gesloten met Nederland. Wat gedurende jaren niet mogelijk was op Belgisch vlak, werd nu gerealiseerd op Vlaams niveau:

de waterverdragen kwamen tot stand, die belangrijke economische aspecten hebben;

de kwaliteitsverdragen over Maas- en Scheldewater, zeer belangrijk voor het leefmilieu;

een ruim verdrag inzake samenwerking op het gebied van cultuur, onderwijs, wetenschappen en welzijn.

De vijfde staatshervorming van 2001 kent de volgende bevoegdheden toe aan de gewesten:

landbouwbeleid;

buitenlandse handel;

de organisatie van de gemeenten en de provincies.

De financiering van de gemeenschappen wordt herzien en de gewesten krijgen een beperkte verruiming van hun fiscale autonomie. Ten slotte werd de afspraak gemaakt om de bevoegdheid inzake ontwikkelingssamenwerking vanaf 2004 over te dragen in zoverre ze betrekking heeft op de gewest- en gemeenschapsbevoegdheden.

Waarom nog verdere Vlaamse eisen?

Vlaanderen komt van ver en heeft reeds heel wat bereikt. Het proces van de verdere vormgeving, de organisatiegroei van Vlaanderen, is evenwel nog niet af. Een aantal problemen is nog niet opgelost.

- Er is behoefte aan een vereenvoudiging en aan duidelijke bevoegdheden van de instellingen. De complexiteit van de organisatie van de Belgische staat is een probleem. Dit is het geval zowel voor de politici die verplicht zijn te werken met ingewikkelde besluitvormingsmechanismen als voor de mensen die in de instellingen moeilijk hun weg vinden.

Het onderscheid tussen gemeenschappen en gewesten is een politiek compromis dat echter zeer moeilijk uit te leggen en te begrijpen is. Aan Vlaamse zijde werden gewest en gemeenschap trouwens reeds sedert 1980 versmolten. De verdere uitbouw van twee sterke en volwaardige deelstaten - Vlaanderen en Wallonië - met daarnaast een specifiek statuut voor Brussel en de Duitstalige Gemeenschap, kan op die vraag om vereenvoudiging een efficiënt antwoord geven.

- Er blijven belangrijke probleemdossiers bestaan.

De taalgrens wordt nog steeds door een aantal Franstaligen niet aanvaard, de verfransing van het randgebied rond Brussel gaat verder, er zijn belangrijke geldstromen van Vlaanderen naar Wallonië zonder dat de Franstaligen daar beter van worden. Volgens een belangrijke studie gaat het bij die transfers om een bedrag van afgerond 5 miljard euro per jaar (Bron: studie KBC-bank van 2000). Vlaanderen stelt de solidariteit met Wallonië niet ter discussie, maar wel de huidige solidariteitsmechanismen die ondoorzichtig zijn en hun doel niet hebben bereikt.

- Er zijn belangrijke sociaal-economische verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië.

In de periode 1986-1997 kende Vlaanderen een gemiddelde jaarlijkse economische groei van 2,6%, tegenover 1,7% voor Wallonië. In de periode 1996-1999 was de gemiddelde groei respectievelijk 2,2% en 1,4%. De werkloosheidsgraad beliep eind mei 2003 in Wallonië 16,6%, tegenover 7,3% in Vlaanderen. Wallonië heeft daarbij een enorm probleem van jeugdwerkloosheid, veel meer dan Vlaanderen. Vlaanderen had in 2002 een werkgelegenheidsgraad van 63,5%, terwijl in Wallonië slechts 54,8% van de bevolking op beroepsactieve leeftijd aan het werk is.

Deze verschillen vragen om een verschillend beleid. In het economisch beleid is de fiscaliteit een belangrijk beleidsinstrument. Op dit ogenblik is de fiscale autonomie - m.a.w. het recht om te beslissen over eigen belastingen - van Vlaanderen veel te beperkt om een krachtig sociaal-economisch beleid te voeren.

- Er zijn andere behoeften in Vlaanderen en Wallonië.

Het geboortecijfer in Vlaanderen daalt nog steeds. Vlaanderen kan daar geen volledig, allesomvattend gezinsbeleid tegenover stellen omdat bijvoorbeeld de kinderbijslagen (financiële tegemoetkoming voor kinderen) nog een Belgische bevoegdheid is. Op het vlak van gezondheidsbeleid - waar belangrijke bevoegdheden nog federaal zijn - zijn er trouwens niet alleen andere behoeften maar ook enorme cultuurverschillen tussen Vlaanderen en Wallonië. Er is een specifieke Vlaamse behoefte aan ouderenbeleid omdat de vergrijzing in Vlaanderen harder toeslaat. Vlaanderen kan daaromtrent evenwel geen totaalbeleid ontwikkelen. De Vlaamse economische centra (met op kop de havens) raken verstikt door de files. In Wallonië bestaat dat probleem niet.

Vlaanderen dient snel werk te maken van een doeltreffend mobiliteitsbeleid, maar een aantal essentiële instrumenten voor dit beleid zijn nog steeds Belgische bevoegdheid, zoals de spoorwegen. Het federale spoorbeleid is dan weer een van de meest treffende voorbeelden van hoe het Belgisch beleid geblokkeerd wordt door communautaire tegenstel-

[p. 12]

lingen en inefficiënt is. Zo worden bijvoorbeeld de spoorweginvesteringen verdeeld volgens een 60/40-verdeelsleutel tussen Vlaanderen en Wallonië, zonder te kijken naar de werkelijke behoeften.

Door de tegenstanders van een verdere autonomie voor Vlaanderen wordt het argument gebruikt dat ‘de bevolking’ niet wakker ligt van institutionele hervormingen. Wat de mensen echt bezighoudt is meer werkgelegenheid, het oplossen van het fileprobleem, beter openbaar vervoer, een kwalitatief hoogstaande zorgverlening, enz. Welnu, om aan deze zorgen tegemoet te komen is een verdere staatshervorming noodzakelijk. Het gaat immers om problemen die wezenlijk anders zijn in Vlaanderen en in Wallonië, en die een verschillend, aangepast beleid vragen. Dat is de betekenis en de inzet van de eisen voor nog meer bevoegdheden voor Vlaanderen: meer Vlaanderen kan immers leiden tot een beter Vlaanderen.

De bevoegdheden van Vlaanderen bondig samengevat

1. De culturele en persoonsgebonden aangelegenheden:
•	cultuur (bijvoorbeeld de bescherming van de taal, de schone kunsten, het cultureel patrimonium, de bibliotheken, de radio-omroep en de televisie, het jeugdbeleid, de vrijetijdsbesteding en het toerisme, de artistieke vorming);
•	onderwijs;
•	de persoonsgebonden aangelegenheden (bijvoorbeeld het beleid betreffende de zorgverstrekking in en buiten de verplegingsinrichtingen, de gezondheidsopvoeding, het gezinsbeleid, het beleid inzake maatschappelijk welzijn, het bejaardenbeleid, de jeugdbescherming);
•	het taalgebruik, onder meer in bestuurszaken en het onderwijs en wat betreft de sociale betrekkingen tussen de werkgevers en hun personeel;
•	het wetenschappelijk onderzoek;
•	de internationale samenwerking met inbegrip van het sluiten van verdragen.

2. De plaatsgebonden materies:
•	de ruimtelijke ordening (de stedenbouw, de gewestplannen, de stadsvernieuwing, het grondbeleid);
•	het leefmilieu en het waterbeleid
•	de landinrichting en het natuurbehoud (de ruilverkaveling van landeigendommen, de natuurbescherming, het bos-, jacht- en visvangstbeleid);
•	de huisvesting (de bouw van sociale woningen, de bouw- en saneringspremies);
•	het landbouwbeleid en de zeevisserij;
•	het energiebeleid (de gewestelijke aspecten daarvan, onder meer de distributie van gas en elektriciteit, de nieuwe energiebronnen);
•	de economie (de gewestelijke economische expansie, de hulp aan bedrijven);
•	de buitenlandse handel;
•	het tewerkstellingsbeleid (onder meer de arbeidsbemiddeling);
•	de openbare werken en het vervoer (de aanleg en het onderhoud van wegen, de havens, het openbaar stad- en streekvervoer, de bevaarbare waterwegen);
•	organisatie, toezicht op en financiering van de gemeenten en provincies;
•	het wetenschapsbeleid (het wetenschappelijk onderzoek dat betrekking heeft op de hierboven genoemde materies);