Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

Schalkse woorden en namen
Frans Debrabandere

Een schalk is een guit, een grappenmaker, iemand die graag plaagt. In Gezelles gedicht ‘Heete pootjes’ uit I860 is de plagerij van de schalkaard, die een bie gevaân had, zelfs al niet meer zo onschuldig. Het bijvoeglijk naamwoord schalks betekent dan ook ‘guitig’, maar wel een beetje ‘ondeugend’. Het woord schalk heeft een hele betekenisontwikkeling ondergaan. In het Middelnederlands was een schalc een dienstknecht, dienaar, lijfeigene, slaaf. Uit die minderwaardige positie van de knecht groeide de pejoratieve betekenis ‘nietswaardige, deugniet, schelm, misdadiger, boef, booswicht’. De huidige betekenis ‘guit’ is dan weer een ontwikkeling in melioratieve zin. Schalk is waarschijnlijk hetzelfde woord als Middelnederduits schalk ‘houten stut’, Zweeds skalk ‘afgezaagd houtblok’, dat verwant is met schel, schil. Woorden voor ‘stok’ komen nl. wel vaker overdrachtelijk voor personen voor, zoals vlegel en bengel.

Het Germaanse woord skalk kwam al vroeg als eigennaam voor. In oorkonden van de abdij van Sankt Gallen komt de naam Scalco (779) of Scalcho (860) voor. En die oude voornaam leeft voort in familienamen: Schal(c)k, Schalckx, Schalke(n), Schalks, Schelck, Schalkens, Schaeiltjens, Schellekens, Schelkens, Scheltjens. De Middelnederlandse vorm Scalkin komt verwaalst voor als Scailquin.

Een andere oude voornaam is Godschalk, die we als gudaskalka kunnen ontleden en die dus ‘god-dienaar’ betekent. Gelatiniseerd werd het Godescalcus. Wie de familienaam Godschal(c)k draagt, stamt dus van een Germaanse voorvader af die Godschalk heette. Varianten van de naam zijn: Godschalx, Godtschalck, Godtschall, Gottschal(c)k, Godeschalck, Goedschalk, Goedschalckx, Goetschalck(x), Goetschal(k)x, Goetchalk. De naam komt uiteraard ook in Frankrijk voor, niet voor niets het rijk van de Franken of Vranken, die Frankisch, d.i. Nederlands, spraken. In het Picardisch werd de naam Godescaut, Godiscal. In het Frans Godechal, Godichal. In het Frans nu werd die l tot een klinker verschoven, zodat al tot au werd, vgl. cheval/chevaux, mal/maux. En zo begrijpen we de familienamen God(i)chaux, Godicheau, Gaudicheau. Nu is er nog iets ongewoons met de naam gebeurd. De naam Charles was in het Frans door assimilatie van rl tot ll Challes geworden. En omdat Challes eigenlijk Charles was, dachten sommigen dat Godechalle ook eigenlijk Godecharle(s) moest zijn. En zo is deze laatste familienaam - hypercorrect - ontstaan. De naam Godschalk schuilt ook in een oude bosnaam in Henegouwen, nl. Godescaubos ‘het bos van Godschalk’. En die plaatsnaam leeft haast onherkenbaar voort in de familienamen Gaudisaubois, Gaudissiabois, Gaudissabois, Gauditiabois, Goditiabois, Godisiabois, Godichiabois, Godesiabois. Die Romaanse oi werd als scherplange o geadapteerd in Gaudesaboos, Goudesaboos.

Dat waren dus twee familienaam geworden voornamen. Maar er zijn ook twee beroepsnamen met het element schalk. Daar is allereerst de maarschalk. Het woordelement maar in maarschalk gaat terug op Germaans marha ‘paard’, dat we nog herkennen in merrie. Een maarschalk

[p. 38]

was dus letterlijk een ‘paardenknecht’, vandaar ‘stalknecht, hoefsmid’. Die hoefsmid is natuurlijk de Franse maréchal-ferrant. Een oud Gents voorbeeld uit 1339: meester Lievine den Maersscalc vanden ridepaerden ende meerien te beslane, ende van 300 ende 97 niewen yseren ende over sine coste ende paerde hure. Soms kwam maarschalk ook voor in de betekenis ‘smid’, zoals in Kortrijk in 1377: mestre Janne den Maerscalc van twee ketenen. De familienaam komt alweer in talloze varianten en spellingen voor: de Maerschal(c)k, de Maersschalck, de Maars(s)chalck, (de) Maerschalcke, Maerskalck(e), (de) Maes(s)cha(el)l(c)k. En aangezien de r aan de s geassimileerd wordt, zoals in Kestach < Kerstdag, wordt de naam Masschalck, lees: Maeschalkc, Maesschal, Maesckal, Maescalck. Ook de verfranste maarschalk of maréchal was oorspronkelijk een paardenknecht of hoefsmid, b.v. 1384 Lambequin le Maréchal, écuyer d'écurie, achat de harnais; 1385 Vienot le Maréchal, pour fers et clous, pour restes de forges maréchal du comte Nevers. Maar ook in het Frans voerde die hoefsmid ook ander smeedwerk uit, was hij vaak een gewone smid, zoals in Moeskroen in 1387: Jehan le Fevere dit le Marissal. En fèvre < Lat. faber betekent ‘smid’. Familienamen: Maréchal, Marechal(e), Mareschal, Mari(s)chal, Marischael, Marchal, Lemarchal. Die Franse ch (sj) wordt in Vlaanderen wel s uitgesproken en zo krijgen we de namen: Marissa(e)l, Marys(s)ael, Marsal. Het Picardisch heeft de k niet tot ch verschoven en heeft dus de Germaanse sk bewaard in Marescau(x), Marescot, Maresko, verder geëvolueerd in Marécal, Marrecau, Maricau(x), Marécaux, vervlaamst tot Marecauw. We hebben intussen al enkele Franse vormen op -au ontdekt (vgl. cheval/chevaux), ook in Marchau(x), Marchaud. Die werden ten onzent dan weer aangepast als Masscho, Masco, Masso. Maar we moeten nog even een laatste betekenisverschuiving noteren, van ‘paardenknecht, stalknecht’ werd de maarschalk ‘stalmeester, bevelhebber van de ruiterij, militair bevelhebber’. En zo begrijpen we Maréchal Foch, Maréchal Pétain, Reichsmarschall Goering, de field marshal of veldmaarschalk.

Een andere schalk is de Franse sénéchal, die alweer van Germaanse komaf is. Hij was oorspronkelijk de siniskalk of ‘oudste dienaar’. In het eerste lid herkennen we makkelijk Gotisch sinista ‘oudste’, Latijn senex, senior < Indoeuropees seno ‘oud’. Een seneschal of seneschalk was dus een hofmeier, hofmaarschalk. Dat eigenlijk Oudnederlandse woord werd dan weer uit het Frans in het Middelnederlands overgenomen als seneschael ‘voornaamste hofbediende, hofbeambte’. Familienamen zijn: Sénéchal, Senechal, Sennechales, Sennéchales, Lesenechal, Sinéchal, Sinechal. En aangezien Charles tot Challes geassimileerd werd, krijgen we ook hier weer hypercorrecte vormen (vgl. Godecharles): Sennécharles, Sénécharles, Sinécharles. Picardische vormen met bewaarde k zijn: Sénécal, Senecaut, Senecaux, Sénécaux, Sinicco, Seneca, Sinica. En ook nu werd de Franse ch in Vlaanderen als s uitgesproken. Vandaar de familienamen Sénésal, Senesal, Sennesael, Sinnesael, Synnesael, Seynesael.