Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 11]

Taal & Cultuur
Taal en cultuur in de grondwet van de Europese Unie
Advies aan de Nederlandse en Vlaamse regering en de Vlaamse en Nederlandse vertegenwoordigers in de Europese Conventie

Ter inleiding

Taal en cultuur behoren sinds het Verdrag van Maastricht formeel tot het domein van de Europese Unie. In de verdere ontwikkeling en vormgeving van de Unie zijn ze echter nog steeds een bijverschijnsel. Van cultuurbeleid, met inbegrip van taalbeleid, krachtens het verdrag is nauwelijks sprake. De bijdrage aan ‘de ontplooiing van de cultuur van de lidstaten onder eerbiediging van de nationale en regionale verscheidenheid’, zoals bepaald in artikel 151 EG-verdrag, is niet waarneembaar in de praktijk. Ook de expliciete toevoeging in het verdrag van Amsterdam (lid 4) dat de Unie ‘bij haar optreden uit hoofde van andere bepalingen van dit verdrag rekening houdt met de culturele aspecten, met name om de culturele verscheidenheid te eerbiedigen en te bevorderen’ heeft daaraan niet de beoogde impuls gegeven. De ‘cultuurparagraaf’ is, zo kan worden geconcludeerd, vrijwel onbenut gebleven. De lidstaten en de Unie hebben de geboden ruimte om te komen tot gemeenschappelijk beleid terzake eenvoudig laten liggen.

De evaluatie van artikel 151 EG, die het Comité Buitenlands Cultureel Beleid in 2000 heeft gemaakt in opdracht van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland, toont aan dat deze op zichzelf betekenisvolle bepaling als vrijblijvend moet worden aangemerkt. Het artikel biedt weliswaar een juridische legitimatie voor communautair cultuurbeleid, met inachtneming van het subsidiariteitsbeginsel (artikel 5 EG), maar heeft het niet teweeggebracht. Het heeft wellicht impliciet in formele zin een rol gespeeld in beleidsdiscussies en juridische afwegingen, maar voor de realisering van nieuw beleid is het eerder een zwak dan een sterk instrument gebleken.

De terughoudendheid is verklaarbaar door de begrenzing die het verdrag nadrukkelijk stelt aan de bemoeienis van de EG met cultuur, maar ze belet de lidstaten en de Unie niet tot initiatieven en activiteiten die de culturele verscheidenheid bevorderen. Ook het kaderprogramma ‘Cultuur 2000’, mede bedoeld om daarin te voorzien, moet als een gemiste kans worden beschouwd, omdat het niet veel meer is dan een samenvoeging van oude deelprogramma's onder de vlag van ogenschijnlijk nieuwe doelstellingen en een doeltreffender financieel regime. De oogmerken en de strekking van artikel 151 EG, in het bijzonder lid 4, is er nauwelijks in terug te vinden.

Als de tekenen niet bedriegen lijkt een kentering in aantocht. De waarden en belangen die taal en cultuur van de lidstaten en hun cultuurgemeenschappen vertegenwoordigen, worden blijkens recente documenten van de Europese Commissie (A community of cultures, 2002) onderkend. De tussentijdse evaluatie van het tot 2005 lopende programma ‘Cultuur 2000’ kan ook aanknopingspunten bieden voor een meer doelgericht beleid naar de letter en de geest van het verdrag in de volgende programmaperiode 2005-2010. Ook binnen de Conventie leven kennelijk gedachten en opvattingen over taal en cultuur als wezenlijke componenten van het toekomstige Europa.

Deze zwaluwen brengen echter nog geen lente voor taal en cultuur in de Europese Unie. Juist in de nabijheid van de toetreding van tien nieuwe lidstaten en even zoveel talen en nog meer culturen, die de karakteristieke verscheidenheid vergroten en versterken, is het onontkoombaar de positie van taal en cultuur scherper dan ooit te markeren.

Culturele Rechten

De Europese Conventie biedt dan ook een uitgelezen mogelijkheid om deze te verankeren in culturele rechten, vastgelegd in de voorgenomen Grondwet van de Unie. De eerbiediging, bescherming en bevordering van de verscheidenheid van taal en cultuur dienen daarbij voorop te staan, omdat zij de grondslag vormen van Europa als gemeenschap van naties en volkeren.

Het Comité Buitenlands Cultureel Beleid heeft in zijn advies van 20 september 2000 aan de Nederlandse en Vlaamse regering een herhaald pleidooi gevoerd voor het formuleren en verankeren van culturele rechten als innoverende en dynamische bijdrage aan een duurzaam en ongedeeld Europa. In dit advies is een viertal ontwerpbepalingen aangeboden ter opneming in het ontwerp-Handvest

[p. 12]

van de Grondrechten van de Europese Unie. Meer dan de eerbiediging van de vrijheid en pluriformiteit van de media (artikel 11, lid 2), van de kunsten en het wetenschappelijk onderzoek (artikel 13) het recht op onderwijs (artikel 14) en culturele, godsdienstige en taalkundige verscheidenheid (artikel 22) bevat het Handvest niet. Het is in essentie de bevestiging van het EG-verdrag.

Het Comité heeft overwogen om met het oog op het ontwerp van een Europese Grondwet een aantal nauwkeurig uitgewerkte verdragsbepalingen aan de Conventie aan te reiken, om meer dan in verdrag

en handvest is bepaald recht te doen aan taal en cultuur. Het voorontwerp van een Constitutioneel Verdrag bood er alle aanleiding toe, omdat het slechts marginale aandacht besteedt aan cultuur (deel 11, 5A: gebieden waarop de Unie kan besluiten ondersteunend op te treden). In het recente Ontwerp voor de artikelen 1 tot en met 16 van de Grondwet wordt dit bevestigd (artikel 15). Dat is teleurstellend, want onvoldoende.

Belang van taal en cultuur

Het Comité is echter tot het inzicht gekomen dat het in dit stadium van de voorbereiding van een Grondwet niet dienstig lijkt tekstvoorstellen te doen, maar te volstaan met de dringende aanbeveling om ten minste het EG-verdrag en het Handvest naar de letter en de geest te volgen. De bepalingen worden blijkens het ontwerp letterlijk overgenomen, maar ze moeten worden geplaatst in de context en het perspectief van het vernieuwde Europa.

Het is daarom gewenst om in Titel 1, artikel 3 (Doelstellingen van de Unie) meer dan in het voorgestelde lid 3, de waarde en het belang van taal en cultuur tot uitdrukking te brengen. Overeenkomstig de daarvoor geldende formulering stelt het Comité voor dat de staatshoofden in dit deel van de Grondwet bevestigen:

•	hun gehechtheid aan de ontplooiing van de culturen in de lidstaten en de eerbiediging en bevordering van de nationale en regionale verscheidenheid van die culturen met inbegrip van taal, rekening houdend met het gemeenschappelijk cultureel erfgoed;
•	hun gehechtheid aan eenieders recht op onderwijs, de vrijheid en pluriformiteit van de media, kunsten en wetenschappelijk onderzoek en de eerbiediging van de academische vrijheid.

Wij gaan ervan uit dat in de Grondwet de bepalingen van het geconsolideerde Verdrag van de Europese Gemeenschap integraal en ongewijzigd worden opgenomen, artikel 151 daarin begrepen. Ofschoon er, gezien het vrijblijvende karakter en de teleurstellende werking ervan, alle reden zou zijn om de tekst van dit artikel te verscherpen en aan te vullen, menen wij dat het op dit moment primair moet gaan om een adequate ontwikkeling, vorming en uitvoering van het krachtens dit artikel geïndiceerde beleid.

Doelgericht taal- en cultuurbeleid

Wij bevelen daarom aan de evaluatie van de werking van artikel 151 EG (Comité Buitenlands Cultureel Beleid, 2000) en de tussentijdse evaluatie van het programma ‘Cultuur 2000’ (Europese Commissie, 2002) nadrukkelijk te betrekken bij de opstelling van de eindversie van het ontwerp van een Grondwet. Ze bieden grondige analyses en visies die de gewenste positie van taal en cultuur in de Europese Unie ten goede kunnen komen. De toelichting van het ontwerp lijkt ons daarvoor de aangewezen plaats.

Indien onze verwachting juist is dat met de incorporatie van het Handvest van de Grondrechten en het EG-verdrag taal en cultuur vooralsnog voldoende tot hun recht komen in het voortgaande integratieproces, lijken nieuwe verdragsbepalingen in deze fase niet noodzakelijk. Daarbij is wel het vooruitzicht geboden op een ruime uitvoering van de bestaande rechtsregels en een daarop gefundeerd cultuur- en taalbeleid van de Europese Unie binnen de grenzen van ‘ondersteunend optreden’.

Wij bevelen daarom aan in de definitieve voorstellen van de Conventie fundamentele aandacht te besteden aan een samenhangend en doelgericht Europees taal- en cultuurbeleid, naar de letter en de geest van het EG-verdrag en het Handvest.

Streng taalregime

Bijzondere nadruk moet worden gelegd op een streng taalregime dat wortelt in de verscheidenheid en identiteit van de lidstaten en hun taalgemeenschappen.

In het EG-verdrag en het Handvest zijn taalrechten eenzijdig en onvoldoende vastgelegd; ze zijn beperkt tot de officiële talen van de Unie. Ook in het thans voorliggende deel van de ontwerp-grondwet is dit het geval. In artikel 7 (Het burgerschap van de Unie) wordt bepaald dat de burger het recht heeft om verzoekschriften e.d. de Europese instellingen ‘in een van de officiële talen aan te schrijven en in die taal antwoord te krijgen’.

Met deze formulering wordt wederom ernstig tekort gedaan aan het belang van taal voor de burgers, hun taalgemeenschap en de nationale identiteit van de lidstaat waartoe ze behoren. Behalve de erkenning van de officiële talen in instrumentele zin is het geboden dat een sluitende regeling wordt getroffen voor een of meer werktalen binnen en tussen de Europese instellingen, de contacttalen van de instellingen in hun plaats van vestiging en de

[p. 13]

bescherming en bevordering van de talen die geen officiele taal van de EG zijn minderheidstalen). Hierbij dient het territorialiteitsbeginsel in acht te worden genomen als waarborg tegen een dominante taal.

Om een vreedzame Europese samenleving mogelijk te maken dienen de interculturele communicatie en verstandhouding bevorderd te worden. Het is een wezenlijk deel van het gewenste taal- en cultuurbeleid. Het multiculturele karakter van de Europese Unie is immers een feit. Een van de voorwaarden voor een vlotte integratie van nieuwe burgers vormt de taal. Om de sociale en culturele integratie te activeren moet de Europese Unie toezien op voldoende en gedifferentieerd aanbod van taalonderricht aan allochtonen door de lidstaten. Alleen zo kan deze dimensie van het brede Europees integratieproces realiteit worden en kunnen interculturele spanningen worden voorkomen.

Op grond van hun gemeenschappelijk taalbeleid, ook op Europese schaal, zoals verankerd in het Verdrag van de Nederlandse Taalunie, wordt de Nederlandse en Vlaamse regering aanbevolen dienovereenkomstige voorstellen te doen ter opneming in de toekomstige Europese Grondwet.

Ten slotte

Het Comité zal het definitieve ontwerp van een Grondwet te zijner tijd beoordelen op de inhoudelijke en kwalitatieve aspecten van taal en cultuur. Het zal daarvan kennis geven aan de Nederlandse en Vlaamse regering. Zo nodig zal het Comité dan alsnog nadere voorstellen doen tot verbetering van de positie van taal en cultuur, desgewenst in de vorm van wijziging dan wel aanvulling van verdragsbepalingen.

Comité Buitenlands Cultureel Beleid, februari 2003

Het Comité is als volgt samengesteld:

Paul Beugels (voorzitter), prof. dr. Ludo Beheydt, prof. dr. Anne-Marie van den Bossche, prof. dr. Wim Couwenberg, prof. dr. Jan de Groof, prof. dr. Toon Hagen, drs. Jan Egbert Kuipers, Theo Lansloot, prof. dr. Damiaan Meuwissen, dr. Els Ruijsendaal, prof. dr. Anniek Schramme, prof. dr. Hendrik Vos.

Waarnemers: Wilfried Vandaele en Guido Vereecke.

Ambtelijk secretaris: drs. Jantien Hadders

Th.A.G.M. van der Weijden