Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 32]

Schrijft Knack Belgisch? (10)
Siegfried Theissen

De geneeskundige zorgen zijn onbetaalbaar geworden. De hospitalisatiekosten rijzen de pan uit en toch zitten de hospitalen in nesten: ze laten een steeds groter zakencijfer optekenen en toch zijn ze verlieslatend. De minister vindt dat er o.a. iets niet klopt met hun personeelsbeheer. Hij wil nu in zeven haasten de verliezen indijken. Het is daarom dat hij een resem ophefmakende maatregelen genomen heeft die hem moeten toelaten aan die situatie te verhelpen. De minister probeert dus naarstig de meubelen te redden. Daarbij riskeert hij echter zijn politieke vel. Maar hij moet er nu eenmaal over waken dat de ver doorgedreven en onuitgegeven bezuinigingsmaatregelen onder de vorm van een grotere controle geen dode letter blijven. Of hij daar ook in zal slagen, dat is een ander paar mouwen!

1. Geneeskundige, medische zorgen i.p.v. geneeskundige verzorging

‘...dat er ook veel Nederlanders naar hier komen voor geneeskundige zorgen.’ (Knack, 22-03-2000)

De Grote Van Dale (GVD) en Kramers beschouwen dit gallicisme (Fr. soins médicaux) als Belgisch-Nederlands. De Hedendaagse Van Dale vermeldt het niet. Flet overzichtstabelletje laat zien dat de Belgische varianten de laatste tien jaar wat terrein hebben gewonnen, maar dat de AN-vormen toch nog gebruikelijker zijn.

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-'00)
geneeskundige, medische zorgen	17 (=30%)	28 (=49%)	8 (=36%)
geneeskundige, medische verzorging	40 (=70%)	29 (=51%)	14 (=64%)

2. Hospitalisatiekosten, -verzekering i.p.v. verplegingskosten, ziekenhuisverzekering

‘Het sociaal statuut dekt enkel de grote ziekterisico's: de hospitalisatie’ (Knack, 10-02-1999)

GVD vermeldt als enige van de drie woordenboeken hospitalisatie, dat hij als Belgisch-Nederlands beschouwt. De samenstellingen daarmee heeft GVD niet opgenomen. In de drie Knack-corpora ben ik hospitalisatie of samenstellingen daarmee niet echt vaak tegengekomen: er waren respectievelijk 21, 9 en 13 voorbeelden. Dat komt voor de drie perioden (1991-1995, 1996-1998, 1999-2000) neer op 4, 3 en 6 keer per jaargang.

3. Hospitaal i.p.v. ziekenhuis

‘Barnard, die in 1961 in het Grote Schuur-ziekenhuis ... Dat hospitaal ligt in ... Kaapstad.’ (Knack, 06-10-1993)

Slechts Kramers zegt duidelijk dat hospitaal in de algemene betekenis van ‘ziekenhuis’ Belgisch-Nederlands is. De GVD vermeldt slechts de AN-betekenis van hospitaal, nl. ‘militair ziekenhuis’. De Hedendaagse Van Dale houdt een slag om de arm: hij beweert dat hospitaal ‘vooral voor militairen’ is. Uit het overzichtstabelletje blijkt dat het Belgische woord de laatste twee jaar nog terrein verloren heeft en dat in meer dan 95% van de gevallen de AN-vorm gebruikt wordt.

	Knack I ('91-95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-'00)
hospitaal	61 (= < 5%)	28 (= 5%)	11 (= 3%)
ziekenhuis	> 1000 (= > 95%)	491 (= 95%)	426 (= 97%)

4. In nesten zitten i.p.v. in de nesten zitten

‘In het begin moet Hongkong behoorlijk in nesten gezeten hebben.’ (Knack, 30-09-1998)

Slechts het Woordenboek voor correct taalgebruik (Theissen et alii) vermeldt deze Belgische vorm. De drie geraadpleegde verklarende woordenboeken hebben alleen de AN-vorm, met bepaald lidwoord, opgenomen. Uit het vergelijkend onderzoek van de twee vormen blijkt dat er de laatste twee jaar een kentering plaats heeft gehad: nu wordt de AN-vorm vaker gebruikt dan de Belgische vorm:

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-00)
in nesten zitten	22 (= 88%)	11 (= 85%)	3 (= 27%)
in de nesten zitten	3 (= 12%)	2 (= 15%)	8 (= 73%)

5. Zakencijfer i.p.v. omzet

‘Het Knokse casino draait een omzet van 360 miljoen frank. ...De acht samen zijn goed voor een 1,5 tot 2 miljard frank zakencijfer.’ (Knack, 27-09-1995)

De GVD en Kramers beschouwen zakencijfer als Belgisch-Nederlands. Volgens de GVD is deze leenvertaling (Fr. chiffre d'affaires) niet algemeen gebruikelijk. De

[p. 33]

Hedendaagse Van Dale heeft ze niet opgenomen. Het overzichtstabelletje laat zien dat de Belgische vorm steeds meer terrein verloren heeft en dat de AN-vorm nu in meer dan 95% van de gevallen voorkomt.

	Knack 1 ('91 -'95)	Knack II ('96-'93)	Knack III ('99-'00)
zakencijfer	51 (=12%)	15 (=6%)	3 (=2%)
omzet(cijfer)	387 (=88%)	216 (=94%)	182 (=98%)

In bovenstaand voorbeeld heeft de journalist de twee vormen in hetzelfde artikel naast elkaar gebruikt.

6. Laten optekenen i.p.v. behalen

‘...een illustere Schot die verder nauwelijks spraakmakende prestaties in het wielrennen liet optekenen...’ (Knack, 27-09-2000)

Slechts het Woordenboek voor correct taalgebruik signaleert deze Belgische uitdrukking. In de drie Knack-corpora kwam ze respectievelijk 29, 15 en 15 keer voor, d.i., rekening houdend met het verschil in omvang (5, 3 en 2 jaar), 6, 5 en 7 keer per jaargang, wat op een vrij grote stabiliteit wijst, maar ook laat zien dat het niet vaak gebruikt wordt.

7. Verlieslatend i.p.v. verliesgevend

‘Renault had de balans opgemaakt. De groep was verlieslatend.’ (Knack, 22-12-1999)

De GVD en Kramers beschouwen dit als Belgisch-Nederlands. De Hedendaagse Van Dale heeft het niet opgenomen. Uit het overzichtstabelletje blijkt dat de AN-vorm terrein aan het winnen is, maar dat het Belgische woord in Knack toch nog gebruikelijker is:

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-'00)
verlieslatend	69 (= 97%)	42 (=100%)	11 (=61%)
verliesgevend	2 (= 3%)	0 (=0%)	7 (= 39%)

8. Personeelsbeheer i.p.v. personeelsbeleid, personeelszaken

‘...de sociale secretariaten die het loon- en personeelsbeheer voor een groot aantal ondernemingen verwerken...’ (Knack, 24-11-1999)

Slechts het Woordenboek voor correct taalgebruik vermeldt de Belgische vorm. De andere geraadpleegde woordenboeken hebben uitsluitend de AN-vormen opgenomen. Het overzichtstabelletje laat zien dat de Belgische vorm nog maar een enkele keer voorkomt en dat van de twee AN-vormen personeelsbeleid de meest gebruikelijke is, al heeft personeelszaken de laatste jaren terrein gewonnen.

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-'00)
personeelsbeheer	7 (= 8%)	1 (= 3%)	1 (= 4%)
personeelsbeleid	74 (= 85%)	35 (= 94%)	15 (= 62%)
personeelszaken	6 (= 7%)	1 (= 3%)	8 (= 34%)

9. In zeven haasten i.p.v. met zeven haasten

‘...en toen ze in zeven haasten naar beneden snelden, waren de dieven al...’ (Knack, 17-05-2000)

De GVD en de Hedendaagse Van Dale beschouwen dit als Belgisch-Nederlands. Kramers vermeldt het niet. In de drie Knack-corpora ben ik geen enkel voorbeeld tegengekomen van de correcte uitdrukking. De Belgische vorm daarentegen kwam respectievelijk 12, 18 en 10 keer voor, dus 2, 6 en 5 keer per jaargang. Dus niet echt veel maar het is wel de enige vorm die Knack schijnt te kennen.

10. Indijken i.p.v. beperken

‘In een bepaalde school, bijvoorbeeld, wordt de agressiviteit van leerlingen ingedijkt door ze hun ruzies zelf te laten uitpraten.’ (Knack, 26-11-1997)

Kramers en de Hedendaagse Van Dale vermelden slechts de eigenlijke betekenis: ‘door een dijk omgeven’. Daarnaast heeft de GVD ook een figuurlijke betekenis ‘beschermen’ opgenomen, die hij echter niet toelicht. Volgens het Woordenboek voor correct taalgebruik is indijken in de bovengenoemde figuurlijke betekenis Belgisch-Nederlands. In de drie Knack-corpora heb ik slechts de infinitief- en de voltooiddeelwoordvorm onderzocht: de afwijking kwam respectievelijk 59, 19 en 16 keer voor, dit zijn ca. 12, 6 en 8 voorbeelden per jaargang, wat niet erg veel is. In het NRC-corpus ben ik slechts één enkel voorbeeld tegengekomen:

‘De golf horeca, kant- en pralinewinkels moet ingedijkt worden.’ (NRC, 13-05-1993)

11. Het is daarom dat i.p.v. daarom

‘Het is daarom dat literatuur en diktatuur zo'n doodsvijanden zijn.’ (Knack, 24-04-1991)

Slechts het Woordenboek voor correct taalgebruik beschouwt deze leenvertaling (Fr. c'est pourquoi...) als Belgisch-Nederlands. De drie geraadpleegde verklarende woordenboeken hebben ze niet opgenomen. Deze uitdrukking heb ik slechts in het eerste Knack-corpus (1991-1995) kunnen opsporen - de andere twee corpora laten een analyse van dergelijke woordgroepen niet toe. Ik ben ze 26

[p. 34]

keer tegengekomen, d.i. ca. 5 keer per jaargang, wat dus niet veel is. Ik had niet verwacht dat ik ze ook in het NRC-corpus (1993-1994) zou vinden, maar er waren wel degelijk 7 voorbeelden, waarvan er één nog wel in een taalrubriek van Heldring voorkwam:

‘Het is daarom dat ik in mijn ... taalrubriek nooit spelfouten signaleer...’ (20-12-1994)

Het is daarom dat wordt dus nu ook soms in Nederland gebruikt en daarmee verliest het natuurlijk zijn Belgisch-Nederlandse stigma.

12. Resem i.p.v. reeks, rij, rist...

‘Merkwaardig toch, die hele resem schrijvers die vanaf de jaren zeventig...’ (Knack, 15-11-2000)

De GVD beschouwt het als gewestelijk, maar volgens Kramers is het Belgisch-Nederlands. De Hedendaagse Van Dale vermeldt het niet. Aangezien er te veel AN-varianten zijn, heb ik slechts de Belgische vorm opgespoord. In de drie Knack-corpora kwam ze respectievelijk 57, 43 en 20 keer voor, d.i. circa 11, 14 en 10 keer per jaargang. Resem kom je in Knack dus nog enkele keren tegen, maar je kunt niet zeggen dat het echt gebruikelijk is.

13. Ophefmakend i.p.v. opzienbarend, geruchtmakend

‘Dat er voor Turkije moet gekozen worden, is voor Hurd en evidentie en verre van opzienbarend ... Tot deze ophefmakende “renversement des alliances” zal het wel niet komen.’ (Knack, 06-05-1992)

‘...zodat de betrokkenen ...dan maar zelf het ophefmakende nieuws verspreidden ...Een gevoelen dat nog werd versterkt door de geruchtmakende verklaringen van Paul Staes in De Morgen’ (Knack, 16-11-1994)

De GVD en de Hedendaagse Van Dale beschouwen ophefmakend als Belgisch-Nederlands. Kramers heeft het niet opgenomen. Het overzichtstabelletje laat de volgende verhoudingen zien tussen de verschillende vormen:

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('95-'98)	Knack III ('99-'00)
ophefmakend	96 (= 37%)	52 (= 46%)	20 (= 28%)
opzienbarend	97 (= 38%)	35 (= 31%)	34 (= 47%)
geruchtmakend	63 (= 25%)	25 (= 23%)	18 (= 25%)

De Belgische vorm heeft de laatste twee jaar terrein verloren ten voordele van opzienbarend, dat nu gebruikelijker is, maar het komt toch nog iets vaker voor dan geruchtmakend. Uit de twee bovenstaande voorbeelden blijkt dat de Belgische vorm en de AN-vorm soms in hetzelfde artikel naast elkaar gebruikt worden: dat was viermaal het geval met ophefmakend/geruchtmakend en tweemaal met ophefmakend/opzienbarend.

14. Toelaten i.p.v. in staat stellen, mogelijk maken, de gelegenheid geven...

‘De programma's die de computer toelaten om informatie aan te bieden...’ (Knack, 03-09-1997)

Kramers beschouwt dit als Belgisch-Nederlands. Eigenaardig genoeg maakt de GVD er geen bezwaar tegen. Als voorbeeld geeft hij: ‘Dit laat ons toe het aanbod voortdurend aan te passen aan de marktvraag’. De Hedendaagse Van Dale vermeldt slechts de AN-betekenissen van toelaten, nl. ‘toestaan, binnenlaten en toegang verlenen’. Om evidente redenen heb ik slechts de infinitiefvorm en voltooiddeelwoordvorm kunnen onderzoeken: als je laat/liet ... toe programmeert, selecteert de computer duizenden zinnen met laat, want je kunt niet weten op welke woordafstand toe zich van laat/liet bevindt. In de drie Knack-corpora kwam dit toelaten respectievelijk 96, 58 en 24 keer voor, d.i. ca. 19, 19 en 12 voorbeelden per jaargang. Misschien mogen we daaruit tot een lichte daling concluderen, maar het staat vast dat het nog gebruikt wordt. In het NRC-corpus (1993-1994) heb ik het geen enkele keer gevonden. Als de GVD gelijk heeft, dan valt dat alleen te verklaren door een heel recente ontwikkeling in het Noorden, maar ik betwijfel of je er toelaten in de Belgische betekenis vaak zult aantreffen.

15. Aan iets verhelpen i.p.v. iets verhelpen

‘De lerarenopleiding moet daaraan verhelpen.’ (Knack, 01-09-1999)

De GVD en Kramers beschouwen deze leenvertaling (Fr. remédier à quelque chose) als Belgisch-Nederlands. De Hedendaagse Van Dale heeft het niet opgenomen. Het overzichtstabelletje laat zien dat de Belgische vorm gestaag terrein verloren heeft en nu nog maar in minder dan 20% van de gevallen voorkomt.

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-'00)
aan iets verhelpen	41 (= 43%)	16 (= 28%)	7 (= 18%)
iets verhelpen	54 (= 57%)	41 (= 72%)	32 (= 82%)

16. Naarstig i.p.v. ijverig

‘...prins Filip studeert naarstig voor koning en opperbevelhebber van het leger.’ (Knack, 03-02-1999)

[p. 35]

De Hedendaagse Van Dale maakt helemaal geen bezwaar tegen naarstig. De GVD beschouwt het als archaïsch, maar Kramers vindt dat het Belgisch-Nederlands is. In de drie Knack-corpora kwam het respectievelijk 57, 36 en 15 keer voor, d.i. ca. 11, 12 en 8 keer per jaargang. Er is dus een zekere stabiliteit in het gebruik. Als je er nu het NRC-corpus (1993-1994) op naslaat, dan blijkt dat naarstig daar veel vaker in voorkomt dan in Knack: ca. 70 keer per jaargang. Het is dus noch archaïsch, noch Belgisch-Nederlands. De Hedendaagse Van Dale had het dus bij het rechte eind.

17. De meubelen redden i.p.v. redden wat er nog te redden valt

‘Na elf uur onafgebroken tafelen konden de regeringsleiders de meubelen redden.’ (Knack, 06-05-1998)

Slechts het Woordenboek voor correct taalgebruik signaleert deze leenvertaling (Fr. sauver les meubles). De andere geraadpleegde woordenboeken reppen met geen woord over dit Belgisch-Nederlands. In de drie Knack-corpora kwam het slechts respectievelijk 6, 10 en 9 keer voor, d.i. ca. 1, 3 en 4 keer per jaargang. Het wordt dus slechts zelden gebruikt, maar de cijfers wijzen op een lichte toename sinds 1991-1995.

18. Zijn vel riskeren, wagen i.p.v. zijn leven op het spel zetten

‘Niemand wil zijn eigen vel riskeren.’ (Knack, 21-01-1998)

In Standaardnederlands kun je goed in je vel zitten, uit je vel springen, niet in iemand anders vel willen steken, iemand het vel over de oren halen. De GVD vermeldt ook nog zijn vel redden, dat ik elders niet gevonden heb. Volgens mij zit daar ook een luchtje aan, want in het omvangrijke NRC-corpus ben ik het geen enkele keer tegengekomen. Behalve het Woordenboek voor correct taalgebruik vermeldt geen enkel verklarend woordenboek zijn vel riskeren, dat waarschijnlijk onder invloed van het Franse risquer sa peau ontstaan is. In de drie Knack-corpora kwam het slechts enkele keren voor: respectievelijk 4, 1 en 4 keer, wat hoogstens één à twee keer per jaargang is. Het vel van iemand willen (Fr. vouloir la peau de quelqu'un) en aan iemands vel zitten, die eveneens door het Woordenboek voor correct taalgebruik - maar ook door Kramers - afgekeurd worden, kwamen iets vaker voor dan zijn vel riskeren, maar ook hier waren er nauwelijks meer dan twee voorbeelden per jaargang.

19. Erover waken dat i.p.v. ervoor waken dat, zorgen dat

‘Men moet er wel over waken dat dit niet ontaardt in een opportuniteitsoordeel.’ (Knack, 27-01-1999)

In de standaardtaal kun je wel over iets waken maar niet erover waken dat (iets gebeurt). Slechts de GVD vermeldt dit Belgisch gebruik. Uit het overzichtstabelletje blijkt dat de AN-vorm in de eerste periode nog enkele keren voorkwam, maar dat Knack sinds een vijftal jaren slechts de Belgische vorm schijnt te kennen:

	Knack I ('91-'95)	Knack II ('96-'98)	Knack III ('99-'00)
erover waken dat	103 (= 96%)	44 (= 100%)	22 (= 100%)
ervoor waken dat	4 (= 4%)	0(= 0%)	0(= 0%)

20. Doorgedreven i.p.v. ver gedreven

‘Onder meer de controle op de productie en de handel in kleine wagens, en een doorgedreven ontwapening...’ (Knack, 28-10-98)

Geen van de drie geraadpleegde woordenboeken vermeldt dit gebruik van doorgedreven. Volgens het Woordenboek voor correct taalgebruik is het Belgisch-Nederlands. In de drie Knack-corpora kwam het vrij vaak voor: respectievelijk 157, 89 en 34 keer, d.i. ca. 32, 30 en 17 keer per jaargang. Misschien wijst dat laatste cijfer erop dat het nu minder gebruikt wordt dan enkele jaren geleden. In het NRC-corpus (1993-1994) ben ik het slechts vier keer tegengekomen, waarvan drie keer in een Belgische context. Het ‘Nederlandse’ voorbeeld was:

‘Een doorgedreven restauratie ... werd te duur.’ (29-01-1993)

21. Onuitgegeven i.p.v. origineel, volkomen nieuw

‘...het volgend weekeinde in Moskou een onuitgegeven Davis Cup-finale.’ (Knack, 29-11-1995)

In de standaardtaal betekent onuitgegeven ‘nog niet gepubliceerd’. De Belgische betekenis, die door het Woordenboek voor correct taalgebruik gesignaleerd wordt, vind je in geen van de drie geraadpleegde verklarende woordenboeken. In de drie Knack-corpora ben ik het slechts respectievelijk 9, 4 en 6 keer tegengekomen, d.i. tussen twee en drie keer per jaargang, wat echt heel weinig is.

22. Onder de vorm van i.p.v. in de vorm van

‘Maar dan krijgt hij ... een tegemoetkoming onder de vorm van een gezondheidscheque ... en iedereen krijgt ... een stuk eigen inbreng terug in de vorm van pensioen.’ (Knack, 16-03-1994)

Ook dit beruchte gallicisme (Fr. sous la forme de) wordt slechts door het Woordenboek voor correct taalgebruik

[p. 36]

gesignaleerd. Aangezien de Knack-corpora II en III geen analyse van een dergelijke woordcombinatie toelaten, heb ik me moeten beperken tot Knack I (1991-1995): daarin kwam de Belgische vorm in 23% van de gevallen voor (71 keer onder de vorm van naast 234 keer in de vorm van). In het NRC-corpus was er op meer dan 1000 gevallen met in geen enkel voorbeeld met het foutieve onder. Onder de vorm van is dus wel degelijk Belgisch-Nederlands, dat in Knack soms in hetzelfde artikel voorkomt als de AN-vorm, getuige bovenstaand voorbeeld, een van de vier waarin dat het geval was.

23. Dode letter blijven i.p.v. tevergeefs zijn, geen effect hebben of sorteren

‘Gevolg, het akkoord bleef dode letter...’ (Knack, 09-08-2000)

Volgens het Woordenboek voor correct taalgebruik is dit een Belgisch gallicisme (Fr. rester lettre morte). Slechts de GVD vermeldt iets dat er sterk op lijkt: ‘een dode letter, wet die, plan dat niet wordt uitgevoerd’. In het NRC-corpus (1993-1994) ben ik een twintigtal voorbeelden van een dode letter tegengekomen, naast één enkel voorbeeld van dode letter (dus zonder onbepaald lidwoord):

‘...waar kunst en wetenschap in een werk zijn verenigd doet de merkwaardige figuur zich voor dat het voor een deel dode letter is...’ (18-11-1994)

In de drie Knack-corpora waren er meer voorbeelden, respectievelijk 22, 30 en 18, d.i. ca. 4, 10 en 9 voorbeelden per jaargang, wat er misschien op wijst dat het nu wat vaker gebruikt wordt dan vijf jaar geleden. Ondanks dat ene voorbeeld in NRC, trouwens met zijn i.p.v. blijven, mogen we, geloof ik, dode letter blijven als Belgisch-Nederlands beschouwen.

24. Een ander paar mouwen i.p.v. heel wat anders, andere koffie, andere koek

‘De vervalste cijfers, dat is natuurlijk een ander paar mouwen.’ (Knack, 13-01-1999)

De GVD en Kramers beschouwen deze leenvertaling (Fr. une autre paire de manches) als Belgisch-Nederlands. De GVD beperkt het gebruik ervan tot de spreektaal. Maar ook in Knack vind je het, zij het veel minder sinds een jaar of twee. In de drie corpora waren er respectievelijk 29, 23 en 5 voorbeelden, d.i. ca. 6, 8 en 2 keer per jaargang. Deze Belgische uitdrukking is dus op de terugtocht.