Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 28]

Vraag het maar

Nogmaals leveling

In NvN 49 (2001), 74 antwoordde ik op de vraag van een lezer naar het woord leveling. Dat purisme voor ‘microbe, bacterie’ staat nl. in C.H. Peeters' Nederlandsche Taalgids. Woordenboek van Belgicismen, die het woord opgetekend heeft in een boek van A.C. Meyer uit 1904. Intussen ontdekte ik een oudere vindplaats van het woord. Het West-Vlaamse tijdschrift Biekorf, dat in de geest van zijn stichter, Guido Gezelle, de verdietsing van bastaardwoorden sterk propageerde, publiceerde in zijn tweede jaargang, in 1891 een serie artikelen (blz. 108-110, 131-135, 145, 161, 261, 294) van de Kortrijkse dokter Alfons Depla, nl. Over mikroben of levelingen. Hij schrijft: ‘De levelingen, ook zwammen geheeten, (in het duitsch noemt men ze Pilze, in het fransch Microörganismes of Microbes,...’. In 1894 (blz. 346-351) schrijft dr. Jul. Blancke: ‘Hoe is 't woord mikroben te verdietschen?’ en hij stelt de alkleenen voor.

F.D.

Uitspraak van y

In NvN blz. 95-96 hebt u het over de uitspraak van y, o.m. in bastaardwoorden. Ik meen evenwel dat in systeem de uitspraak met ie courant is; zelf zeg ik nooit sisteem. Bij systematisch aarzel ik, waarschijnlijk vanwege het bijaccent op -sys. Deze subtiele situatie is door Wolters overgenomen in de tweede druk van het Ster Wb. (1993). Andere woordenboeken maken geen verschil tussen beide vormen. Een ander probleemgeval is cyste. Waarom ontbreekt dat woord in de Woordenlijst van 1954? In 1969 werd de spelling kieste voorgesteld.

R.A.H., Leek (Groningen)

Inderdaad, het Uitspraakwoordenboek van Heemskerk en Zonneveld geeft als uitspraak [sist'em] en ook |sistem'atis|. Ook de ABN-Uitspraakgids van Paardekooper schrijft [si'stem] voor, maar voor systematicus, systematiek, systematisch, systematiseren geeft hij als uitspraak [sis]. Ik kan er nog aan toevoegen dat beide uitspraakwoordenboeken de y van symbiose, symbool, symfonie, sympathie, symposium, symptoom als [i] uitspreken, dus [sim-], maar van het volkomen analoge woord symmetrie alleen de uitspraak [simetr'i] kennen. Verschueren keurt voor beide woorden systeem, symmetrie zowel de uitspraak [si] als [si] goed.

Dat het woord cyste in de Woordenlijst van 1954 niet stond, is nu niet meer belangrijk. Het woord staat wel in de Woordenlijst van 1995. De spelling kieste zou inderdaad veel logischer zijn voor een woord dat als [kistɚ] wordt uitgesproken. Een c voor een palatale klinker wordt in het Nederlands toch altijd als s uitgesproken: cyaan, cyclaam, cyclisch, cycloop, cynisch, Cyprus, cytologie en ook cystitis.

F.D.

Dat hij is genezen/genezen is

Je kunt zowel zeggen ‘...dat hij gister de deur gesloten heeft’ als ‘...dat hij gister de deur heeft gesloten’. Zowel ‘...dat hij gekomen is’ als ‘...dat hij is gekomen’. Kun je ook zeggen ‘Ze zeggen dat het museum gesloten is’ en ‘Ze zeggen dat het museum is gesloten’?

A.C., Geraardsbergen (O.-VI.)

Dat laatste kan inderdaad niet in het Nederlands, ook al lezen we geregeld iets dergelijks. De eerste twee mogelijkheden zijn allebei correct. De hulpwerkwoorden van tijd hebben, zijn en het hulpwerkwoord van het passief worden kunnen zowel voor als achter het voltooid deelwoord staan. Dus: ‘Ik geloof dat hij het gedaan heeft’ en ook ‘Ik geloof dat hij het heeft gedaan’ of ‘Ik vermoed dat de vergadering al begonnen is’ en ook ‘Ik vermoed dat de vergadering al is begonnen’. In Vlaanderen komt de eerste woordvolgorde met de persoonsvorm helemaal achteraan het meest voor. De zin ‘Ik weet dat de portier gister het museum gesloten heeft’ kun je dus ook op twee manieren in de lijdende vorm (passief) omzetten: ‘Ik weet dat het museum gister door de portier gesloten is’, maar ook ik weet dat het museum gister door de portier is gesloten’. Maar je kunt niet zeggen: ‘Ik weet dat het museum het hele jaar is gesloten’. Alleen ik weet dat het museum het hele jaar gesloten is’ is correct. Waarom? Omdat in dat laatste geval is geen hulpwerkwoord is, maar een koppelwerkwoord. M.a.w. gesloten is hier naar de functie geen voltooid deelwoord van het werkwoord sluiten, maar het naamwoordelijk deel van het gezegde. Je kunt b.v. ook zeggen ‘Ik weet dat het museum dicht is’, maar niet ‘dat het museum is dicht’. Iedereen met een beetje taalgevoel voelt zo aan dat dat niet kan. De zin ‘Ze zeggen dat dokter Jansen hem genezen heeft’ kun je alweer op twee manieren in het passief omzetten:’ Ze zeggen dat hij door dokter Jansen genezen is’ of ‘...door dokter Jansen is genezen’. Maar je kunt alweer niet zeggen ‘Ik verneem dat hij weer helemaal is genezen’, omdat is hier een koppelwerkwoord is en genezen de functie heeft van een bijvoeglijk naamwoord. Genezen kun je hier b.v. vervangen door gezond. Correct is hier ook: ik verneem dat hij weer helemaal gezond is’, maar niet ‘...dat hij weer is gezond. Deze foute plaats van het koppelwerkwoord komt meer

[p. 29]

voor in Nederland dan in België, omdat Vlamingen ook het hulpwerkwoord meer aan het einde plaatsen.

F.D.

Uitspraak van Eupen en Raeren

Zopas hoor ik op de radio de voetbaluitslagen: Eupen heeft gewonnen van Deinze. Maar de nieuwslezer zei oipen. Kunnen we die plaatsnaam niet beter in het Nederlands uitspreken?

J.G., Hasselt (B. Limburg)

Inderdaad en dat zeg ik niet alleen omdat ik er in het algemeen al voorstander van ben om buitenlandse en anderstalige plaatsnamen in de Nederlandse vorm uit te spreken en te schrijven. Maar met Eupen is nog wat meer aan de hand. De Duitse uitspraak oipen is eigenlijk een Duitse spellinguitspraak, zoals de Duitsers ook Breugel als broigel uitspreken. De eu-spelling in Eupen behoort tot de Nederlandse spellingtraditie met eu voor [ø:], wat erop wijst dat die regio lang tot de Nederlandse taalinvloedssfeer behoord heeft. De Nederlandse uitspraak van Eupen is dus historisch de enig correcte. Terloops nog dit: De Romaanse naam van Eupen is Néau, die even moeilijk te verklaren is als Eupen. Een ander voorbeeld van Nederlandse spellingtradities zijn de namen met ae in dat gebied, Welkenraedt en Raeren. Die ae-spelling is onze oude spelling van de lange a. Raeren wordt dus ook in dat Duitstalige gebied raren uitgesproken en niet rären.

F.D.

Martines en Antigone's rok

Waarom Martines rok en Antigone's broer?

M.B., Komen (Henegouwen)

Na een doffe e wordt de genitief- of meervouds-s aan het woord vastgeschreven, omdat de uitspraak toch niet verandert, dus: Martines rok, Gezelles gedichten, machines, lentes. Wordt de eind-e evenwel als ee uitgesproken, dan moet er een apostrof of weglatingsteken tussen e en s, omdat anders die ee een doffe e zou worden, daarom ave's en Antigone's. De uitspraak van Antigone is nl. niet [anti'go:ɚ], maar [an'tigo'ne:].

F.D.

Lopen en gaan

Nederlanders zeggen vaak: ‘Nu gaan we een eindje lopen’ of ‘het is tien minuten lopen’, als ze bedoelen dat ze de afstand te voet afleggen. Voor mij klinkt dat vreemd, al zeggen we in ons dialect ook wel: ‘Dat kind begint al te lopen’.

M.B., Komen (Henegouwen)

Dat is alweer zo'n voorbeeld van taalevolutie. De oorspronkelijke betekenis van lopen is ‘galopperen, springen, voortsnellen’. En het Engselse to leap betekent nog altijd ‘springen’. In de Belgisch-Nederlandse dialecten wordt lopen nog in die oorspronkelijker betekenis gebruikt, nl. ‘rennen, hollen, snel lopen’. Zo zeggen Vlamingen ook wel: ‘Hij wil al lopen en hij kan nog niet gaan’. In 1562 zijn loopen en draven voor de Gentenaar Joos Lambrecht synoniemen, die hij vertaalt met ‘courir ou trotter’. Nog in 1599 vertaalt Kiliaan loopen met ‘currere’. En de Nederlander Frederik van Eeden (1860-1932) schreef nog: ‘Evenals kinderen en jonge dieren behoefte hebben aan loopen en springen’. Door betekenisverschuiving is in Nederland lopen ‘gaan’ gaan betekenen. In het Duits betekent laufen naast ‘rennen’ soms ook wel ‘gaan’.

F.D.