Neerlandia. Jaargang 106

[p. 32]

Geschiedenis
Atlas Van Stolk: geschiedenis in meer dan 100.000 prenten
● Kees Middelhoff

Abraham van Stolk

Er kan in ons taalgebied vrijwel geen historisch gericht proefschrift verschijnen of het wordt geïllustreerd met prenten uit de Atlas Van Stolk. De bezoekers van deze merkwaardige collectie prenten, knipsels uit de eerste dagen van de courantiers, zijn dan ook vaak geschiedkundigen, maar zij niet alleen. De Atlas is tevens een verzameling om er studie te kunnen maken van bijvoorbeeld de geschiedenis van de spotprent, de cartoon enzovoort. De man die de eerste prenten ging verzamelen van de meer dan 100.000 die er nu zorgvuldig zijn opgeslagen en in te zien (‘Wilt u uw vulpen, ballpoint en schaartje hier inleveren?’) was de Rotterdamse houthandelaar Abraham van Stolk (1814-'96), een man die naar eigen zeggen ‘op aangenamen en leerrijken wijze vaderlandsche geschiedenis beoefende’.

In 1838 trouwde deze houthandelaar een Rotterdamse patriciërsdochter Van der Hoop. Hun huwelijksreis ging naar Duitsland en België. Een opvallende keuze, dat laatste land, omdat koning Willem I zich nog niet had neergelegd bij de definitieve boedelscheiding tussen het noordelijk en het zuidelijk deel van zijn ene koninkrijk. Dat betekende onder andere dat aan de noordelijke kant van de grens met België in statu nascendi allerlei troepen gelegerd waren. Dat Van Stolk deze demarcatielijn probleemloos kon oversteken, dankte hij aan de documenten die hij van de legeraanvoerder, de prins van Oranje (de latere koning Willem II) had gekregen en dat duidt erop dat Abraham van Stolk (of zijn vrouw?) tot in de hoogste kringen relaties had.

Verzamelwoede

Is hij in België op de gedachte gekomen om historische prenten te gaan verzamelen? In zijn punctueel bijgehouden dagboek noteerde hij allerlei wederwaardigheden die preludeerden op zijn later aan te leggen verzameling prenten. Zo bezocht hij in Antwerpen de citadel in december 1832 toen die verdedigd werd door de Noord-Nederlandse generaal David baron Chassé. Met enige voldoening noteerde hij ‘dat de balken in het hospitaal (van de citadel, n.v.d.r.) geleverd waren door de firma Abraham van Stolk’.

In de omgeving van Brussel brachten zij een bezoek aan een van de koninklijke paleizen, nu ‘door den koning der muiters’ bewoond. In Brussel was er uiteraard een gang naar de Muntschouwburg waar een aantal akten van La Muette de Portici werd bijgewoond. Het is alsof hij persoonlijk wilde ervaren hoe deze opera tot opstand moest leiden. Het opvallende is dat hij in zijn toch uitvoerig bijgehouden dagboek niets noteerde over die historische uitvoering op 25 augustus 1830. Kwam hij te laat dat hij alleen de tweede of derde akte bezocht of ging hij zich hal-

[p. 33]

verwege realiseren wat hem werd voorgeschoteld en... verliet hij dus tijdig de voorstelling? Overigens is in zijn Atlas een gravure opgenomen van de Muntschouwburg met veel bezoekers ervoor.

Abraham van Stolk was zeven jaar oud toen hij van een oom een prent kreeg die hij zorgvuldig bewaarde - de basis van wat eens de vermaarde Atlas zou worden. Overigens was zijn vader al in het bezit van de uiterst kostbare wereldatlas van Blaeau (plusminus 1650). De hele familie Van Stolk had deel aan de verzamelwoede want de kinderen kregen een dubbeltje in de spaarpot als ‘zij een prent aanbrachten die de moeite waard was om in de collectie op te nemen’.

Die verzameling betrof aanvankelijk prenten aangaande de geschiedenis van de (Noord-)Nederlandse samenleving van de Batavieren tot aan de eigen tijd. De nadruk lag in het begin op de geschiedenis van het huis van Oranje; daarbij spaarde hij de kritische afbeeldingen niet.

Openbare instelling

Als zoon van zijn tijd was Van Stolk niet de enige prentenverzamelaar. Ook zijn tijdgenoot, de bekende Nederlandse bibliograaf Frederik Muller, legde een verzameling prenten aan die na zijn dood (1881) door de regering werd aangekocht ten behoeve van het Rijksprentenkabinet. Zij beiden ‘die niet tot den geleerden stand behoorden, wij trachten als zoo op hoogst leerryke wijze de vaderlandsche geschiedenis te beoefenen’.

Het was een bakkerszoon die de verzameling van de houthandelaar toegankelijk maakte voor de wetenschap, Gerrit van Rijn (1846-1912). Van Rijn heeft de Van Stolk-verzameling tot in de details beschreven. In 1895 verscheen het eerste deel van de Katalogus der Spot- en Zinneprenten, vlak voor diens dood ingeleid door Abraham van Stolk. De kritiek daarbij was dat Gerrit van Rijn ook bijvoorbeeld tabaksdozen en trommels in de verzameling opnam.

Pikant is dat Van Stolk in 1869 het werk van de vermaarde etser uit de Zuidelijke Nederlanden, Frans Hoghenberg (geboren in Mechelen, plusminus 1540), aankocht die de geschiedenis van de 80 jaar durende bevrijdingsoorlog tegen Spanje in prenten vastlegde. Daardoor is die verzameling kwalitatief goed bewaard gebleven. Ook het plaatwerk van Plantijn werd in de verzameling opgenomen.

Bij de dood van Van Stolk in 1896 bleek dat hij bepaald had dat de collectie moest worden aangeboden aan de gemeente Rotterdam of aan het Rijksprentenkabinet. De laatste instelling bleek geen belangstelling te hebben, waarna Abrahams oudste zoon Jacobus de verzameling ging beheren, voortzetten en aanvullen, onder andere met de schetsen die kapitein Gevers gemaakt had tijdens de Belgische opstand in 1830. Hij werd in de uitbreiding van de Atlas bijgestaan door de bekende Gentse taalkundige prof. Willem de Vreese (1869-1938) die zich als Vlaams activist na de Eerste Wereldoorlog in Rotterdam had gevestigd en daar benoemd was tot directeur van de gemeentebibliotheek. Hij gaf aan de catalogus een meer wetenschappelijke basis.

Pas in de jaren dertig werden de oorspronkelijke grote mappen vervangen door ladenkasten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog - Rotterdam werd in mei 1940 door de Duitsers gebombardeerd - werd de verzameling in veiligheid gebracht in de kluizen van de bank Mees en Zoon.

Tot ver voorbij de Tweede Wereldoorlog waren de prenten ondergebracht bij de nazaten van Abraham van Stolk. In 1967 werd de collectie in bruikleen afgestaan aan de gemeente Rotterdam die ze opnam in het in 1665 opgetrokken Schielandshuis, Rotterdams historisch museum.

De privé-collectie werd daarmee een openbare instelling, toegankelijk voor iedereen die een historische studie met beeldmateriaal wil verlevendigen. De Atlas Van Stolk biedt keuze uit meer dan 100.000 prenten.