Neerlandia. Jaargang 106

[p. 30]

Geschiedenis
Zuid-Nederlanders versierden Amsterdams kroon in de 17e eeuw
● Kees Middelhoff

Toen in 1985 burgemeester Cools van Antwerpen een bezoek bracht aan Amsterdam om er de intense en intieme betrekkingen tussen de twee havensteden te onderstrepen, was er van de kant van het Amsterdamse gemeentebestuur amper belangstelling. En toch, toen Antwerpen in 1585 door de verovering van Farnese definitief in Spaanse handen viel en de Hollandse watergeuzen de Schelde radicaal blokkeerden, zou Amsterdam zonder het Zuiden niet die impuls gekregen hebben tot de bouw van de machtige grachtengordel waardoor de Amstelstad nu internationaal geprezen wordt. Amsterdam en Antwerpen waren in de hele 17e eeuw als communicerende vaten.

Je komt tot die vaststelling na het lezen van het boek Zuid-Nederlandse kooplieden en de opkomst van de Amsterdamse stapelmarkt (1578-1630) van Oscar Gelderblom, een uitgave gebaseerd op zijn proefschrift van 1995⁽¹⁾.

Antwerpen en Amsterdam hadden voor 1585 elk een eigen haven- en handelsontwikkeling. Antwerpen was vooral gericht op handel met de landen rond de Middellandse Zee, Amsterdams ‘moeder-negotie’ meer op Scandinavië en de Oostzeelanden. Tussen Antwerpen, toen Europa's grootste handelscentrum, en het veel bescheidener Amsterdam bestond al voor 1585 een vaste handelsrelatie.

Toen op die voor Zuid-Nederland fatale datum van 17 augustus 1585 Antwerpen in Spaanse handen viel, verplaatste de Vlaams-Brabantse handel zich aanvankelijk naar het in 1574 al ‘bevrijde’ Zeeuwse Middelburg waar zich na de val van Brugge, Gent, Doornik en Mechelen (twee à drie jaar voor 1585) vluchtelingen hadden gevestigd.

Uit Gelderbloms onderzoek blijkt dat vele vertrekkende Sinjoren hun bezittingen in Antwerpen niet ineens van de hand hebben gedaan. Daaruit de conclusie trekken dat zij Amsterdam slechts als een voorlopige vluchtplaats beschouwden, is voorbarig omdat de huizen enzovoort in Antwerpen door de Spaanse bezetting en de leegloop van de stad, sterk in waarde waren gedaald.

(1) Uitgeverij Verloren, Hilversum. ISBN 90-6550-620-9 Het zou interessane zijn als dergelijke gedegen studies ook gemaakt zouden worden van steden als Haarlem, Leiden en Delft die nog meer dan Amsterdam door Zuid-Nederlanders werden bevolkt.

Eene gastvrije herberghe

Trouwens vele Vlamingen en anderen vluchtten aanvankelijk naar steden als Embden, Keulen (Vondel werd er geboren) en Londen om zich daarna definitief in Holland te vestigen, ‘eene gastvrije herberghe’, zoals men van hier naar ginder schreef.

Merkwaardig is overigens dat Amsterdam aanvankelijk nogal nogal Spaansgezind was. In 1572 bijvoorbeeld steunde Amsterdam de Spaanse belegering van Haarlem. Pas in 1578 sloot Amsterdam zich bij Willem van Oranjes verzetsbeweging aan.

Het is de verdienste van Gelderblom dat hij gevonden heeft dat het vooral jonge Vlamingen/Brabanders waren die zich in Amsterdam gingen vestigen. Het waren bovendien niet alleen welgestelden. Vooral tussen 1585 en 1609 stroomden de vluchtelingen toe. Daarna (de reclame van mond tot mond?) meldden zich nog slechts druppelsgewijze emigranten aan. Het waren - wat vaak verondersteld wordt - niet alleen vurige calvinisten, al waren ze wel in de meerderheid: 46%. Er waren ook 21% lutheranen en 11% katholieken, betekende Gelderblom.

Wat die jonge leeftijd betreft: de vermaarde Usselincx was 18, Lemaire 26 jaar toen ze in het Noorden aankwamen. 80% van de immigranten was jonger dan 40 jaar en de gemiddelde leeftijd was 31 jaar, aldus de auteur.

Asielzoekers en economische vluchtelingen

Naar hedendaagse normen waren die vluchtelingen economische (?) ‘asielzoekers’. Het is uiteraard onjuist om de

[p. 31]

situatie van toen te vergelijken met die van nu, alleen al omdat het toen om een migratie ging binnen één taal- en staatkundig gebied. Toch valt er een aantal parallellen te trekken. Van integratie of inburgering in de Amsterdamse samenleving was in de eerste jaren nauwelijks sprake. 78% van de jonge Zuid-Nederlanders - zo is in het boek te lezen - gaf er de voorkeur aan om een bruid op te halen in het thuisland. Eerst de tweede generatie huwde ‘Hollanders’. De Franstaligen begonnen een eigen kerkgemeenschap: de nog steeds bestaande en later door de Franse Hugenoten uitgebouwde Eglise Wallonne. Omgekeerd zijn er voldoende voorbeelden aan te geven dat de autochtone Amsterdammers zich ergerden aan de opsmuk die de upper-ten van toen zich veroorloofde. De immigranten begonnen bovendien een eigen literaire kring 't Wit Lavendel.

De handel waarmee zij zich bezig hielden, was zeer variabel: van kruidenier tot textielfabrikant maar ook - via Portugees-joodse immigranten - tot diamantair. Soms beoefenden ze al die activiteiten tegelijk, zoals bijvoorbeeld de familie Della Faille. Vanaf 1590 dreven de nieuwkomers ook handel met Spanje en de landen aan de Middellandse Zee, in 1695 voor 65%.

Oost-Indische Compagnie

Deze handel werd, na de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602 - zo'n vier eeuwen geleden - algauw overtroffen door de handel op Azie. Gelderblom heeft achterhaald dat van de 22 bewindslieden er 10 uit de Zuidelijke Nederlanden kwamen. De Vlaming Hans Thijs, aan welke familie de auteur veel aandacht besteed⁽²⁾, betaalde driekwart van de VOC-aandelen contant. De winsten varieerden van 18 tot 162%. Gelderblom geeft het volgende overzicht dat alleen betrekking heeft op de in Amsterdam gevestigde Zuid-Nederlanders.

Inleg (in guldens)	Zuid-Nederlandse kooplieden		Overige kooplieden
	aantal	kapitaal	aantal	kapitaal
meer dan 30.000	5	280.900	-	-
20.001-30.000	7	179.300	7	182.000
10.001-20.000	25	566.760	31	498.600
5.001-10.000	36	244.900	40	287.625
1.001-5.000	83	180.300	144	385.400
501-1.000	38	23.050	39	31.000
500 of minder	1	30	10	2.800
_____
Totaal	195	1.275.240	271	1.387.425

Een zelfde indicatie, zij het in mindere mate, gold ook voor de West-Indische Compagnie die in 1621 door de Vlaming Usselincx werd opgericht en die op Manhattan leidde tot de stichting van Nieuw Amsterdam/New York.

In de eerste jaren na de val van Antwerpen woonden de immigranten tussen de autochtone bevolking in een Amsterdam dat nog binnen de beperkte laat-middeleeuwse ‘benauwde veste’ leefde. Door de aanwas uit het Zuiden was stadsuitbreiding uiteraard noodzakelijk. In 25 jaar tijd was de bevolking verdubbeld tot 100.000 inwoners in 1620 waarvan 33,4% Vlaming was. In 1612 werd daartoe in een ruk de nog altijd grandioze driedubbele grachtengordel ontworpen en binnen een minimum van tijd verwezenlijkt. Vlaamse architecten zoals de familie Vingboons uit Mechelen tekenden de ontwerpen voor de grachtenhuizen.⁽³⁾

Eerst de tweede generatie voelde zich Amsterdammer en kreeg ook deel aan het stadsbestuur. Een typisch voorbeeld is wellicht burgemeester C.P. Hooft die bewust Zuid-Nederlanders weerde. Zijn zoon, de dichter P.C. Hooft, huwde dan weer een Zuid-Nederlandse, Eleonora Hellmans, de attente en actieve gastvrouw van de Muiderkring. De Zuid-Nederlandse vrouwen moeten in het algemeen van wanten geweten hebben gelet op de vele weduwen die de zaak van hun overleden man voortzetten!

De Zuid-Nederlanders kregen wel een leidende functie in de kerkgenootschappen van calvinisten en lutheranen. In het algemeen kun je stellen dat de naar Amsterdam geïmmigreerden geslaagde immigranten waren. Gelderblom berekende dat 60% van hen een vermogen had van meer dan 20.000 (toenmalige) gulden tegenover maar 35% van de autochtone Amsterdammers.

Niet alle immigranten slaagden in hun opzet. Gelderblom somt een aantal faillissementen op. Bekend is de tragische afloop van Isaäc Lemaire die de VOC bleef bestoken met processen en Amsterdam teleurgesteld verliet om in het dorpse Egmond a/d Hoef vergeten te sterven. En Usselincx bleef klagen dat hij ‘niet anders dan als vremde gehouden wierd’.

(2) De diamantair uit de Thijs-familie kocht in 1608 een huis in Antwerpen aan de Wapper. Dat pand verkocht hij in 1611 aan P.P. Rubens.

(3) Rembrandt betrok in 1639 een in de oude stad gelegen huis (het Rembrandthuis) van een uit Vlaanderen afkomstige Amsterdammer die aan de meer ‘deftige’ grachtengordel was gaan wonen.

Joost van den Vondel

Het meest geslaagde voorbeeld van een inwijkeling is wellicht Joost van den Vondel die behalve een geslaagd koopman een alleszins gerespecteerd dichter was en zo was geïntegreerd dat hij de loftrompet stak over zijn nieuwe vaderstad Amsterdam.

Aen d' Amstel en aen 't Y
daer doet zich heerlyck ope
zij die als kayserin de kroon
draeght van Europe.

Het is aan de Zuid-Nederlanders te danken dat Amsterdam de kroon in de 17e eeuw rijkelijk kon versieren.