Neerlandia. Jaargang 106

[p. 18]

Versnelde overgang naar het Engels als wetenschapstaal. Is dat erg?
● Abram de Swaan

De keuze tussen het Nederlands of het Engels als wetenschapstaal berust weliswaar op de individuele voorkeuren van academici, maar die afweging wordt gemaakt binnen een sterk gestructureerde context. In het algemeen streven auteurs naar publicatie in de meest gezaghebbende en meest gelezen tijdschriften in hun vak en bij de meest prestigieuze uitgevers met de grootste verspreiding binnen de kring van collega's. Zij houden hun voordrachten liefst op grote en belangrijke, dus internationale conferenties, en bij de aanzienlijkste universiteiten. Omdat in de meeste disciplines het publiek in het eigen taalgebied beperkt is geven academici al gauw de voorkeur aan de taal die de ruimste verbreiding onder geïnteresseerden mogelijk maakt. Dat is sinds een halve eeuw het Engels.

Het gebruik van die taal is niet alleen een zaak van individuele voorkeur, maar wordt sterk aangemoedigd (zo niet afgedwongen) door het universitair beoordelingsbeleid dat in de afgelopen decennia strenger is geworden: het wetenschappelijk personeel wordt afgerekend op de publicaties in ‘refereed’ (!) tijdschriften (periodieken met externe beoordelaars) en op het aantal malen dat publicaties door derden worden aangehaald: de ‘citation score’ (!). In sommige vakken tellen publicaties in de eigen taal minder mee of tellen ze zelfs helemaal niet. Deze universitaire rekenkunde is helemaal niet vrijblijvend. De individuele benoemings- en promotiekansen hangen af van het puntental dat zo wordt berekend; uitsluiting, degradatie, gedeeltelijk of algeheel ontslag kunnen de sanctie zijn. Voor de onderzoeksgroep worden de kansen op uitbreiding en bekostiging ook al bepaald door deze academische boekhouding; bezuiniging, inkrimping, opheffing kunnen het gevolg zijn van een groepsgewijs behaalde ‘onvoldoende’. Zelfs universiteiten worden onderling vergeleken op grond van dergelijke berekeningen.

Al met al is onmiskenbaar sprake van een versnelde overgang van het Nederlands naar het Engels als wetenschapstaal. Is dat erg?

Nee en ja.

De westerse wetenschappelijke traditie kent van oudsher een lingua franca. Dat was lange tijd het Latijn, de taal van kerk en academie. Sinds de zestiende eeuw zijn daar de volkstalen steeds meer voor in de plaats gekomen, met name Frans, Duits en Engels. Tot in het begin van de vorige eeuw bestonden die drie talen naast elkaar als idioom van de grensoverschrijdende wetenschapsbeoefening. In heel wat vakgebieden, en ook in de kunsten, bestonden aparte stromingen die zich op het ene dan wel op het andere taalgebied oriënteerden. Geleerden en intellectuelen die zich in twee of drie vreemde talen vloeiend konden uitdrukken waren geen uitzondering. Dat komt nauwelijks nog voor. Het kan lijken alsof de talenkennis onder de Nederlanders verminderd is omdat zulke hoogst competente drietaligen uitzonderlijk geworden zijn, maar zij waren altijd al gering in aantal, zij het prominent en bepalend voor het beeld van hun tijd bij latere generaties. De talenkennis is met de verbreiding van het middelbaar onderwijs in de tweede eeuwhelft enorm toegenomen. Ze groeit nog steeds voor het Engels, maar wordt mogelijk minder voor de andere buurtalen. Het (Amerikaans) Engels heeft sinds de Tweede Wereldoorlog min of meer de positie van het Latijn als lingua franca overgenomen en de traditie van internationale, nu zelfs mondiale communicatie wordt in die taal voortgezet.

Die wereldwijde interactie tussen geleerden past goed in het wetenschapsfilosofisch ideaal van een forum van deskundigen dat door beoordeling, kritiek en selectie de minder geldige stellingen elimineert, opdat de beste overblijven. De kritische discussie mag dan ook niet beperkt blijven tot een enkel grondgebied, maar moet toegankelijk zijn voor alle vakgenoten, waar ook ter wereld. Vandaar de noodzaak van een lingua franca.

In de exacte wetenschappen geldt bovendien de opvatting dat de taal als het ware ‘doorzichtig’ is: weliswaar is ook de vaktaal ingebed in de ‘natuurlijke’ taal, maar de geldigheid van een uitspraak zou onafhankelijk moeten zijn van de taal waarin ze geformuleerd is. In andere vakgebieden, die zich oriënteren op de exacte wetenschappen, werkt eenzelfde notie door. Ook in de sociale wetenschappen en de humaniora bestaat het idee dat elk

[p. 19]

betoog in beginsel vertaalbaar is zonder noemenswaard verlies aan betekenis. Maar die gedachte is in deze vakgebieden meer omstreden. Hieruit volgt al dat de keuze voor het Engels als universele taal van wetenschap in de exacte vakken minder problematisch is dan in sommige takken (en scholen!) van de mens- en geesteswetenschappen. Vandaar alweer de neiging, maar nu ook de weerstand, om een lingua franca te hanteren.

Het Engels dient zich nu aan als dé wereldwijde lingua franca. Dat heeft niets te maken met de bijzondere eigenschappen van die taal en alles met de feitelijke verbreiding als ‘wereldtaal’. De receptie van het Engels is ook niet het gevolg van ontwikkelingen binnen de wetenschappen zelf. Het is de uitkomst van mondiale politieke en economische, en dus ook culturele machtsverhoudingen. Het is voortgevloeid uit de opkomst van het ‘moderne wereldsysteem’, zoals Immanuel Wallerstein het noemt. Daarbinnen heeft zich een wereldtalenstelsel gevormd, zoals betoogd wordt in mijn Woorden van de wereld; over het mondiale talenstelsel (Bert Bakker, 2002). Met andere woorden, het is de politieke en economische hegemonie van de V.S. die de hegemonie van het Engels schraagt. Zelfs als de Amerikaanse dominantie zou afkalven, blijft het Engels nog lange tijd de wereldtaal, omdat nu eenmaal een standaard die alom aanvaard is, niet makkelijk wordt opgegeven.

De huidige stand van zaken bevoordeelt in hoge mate degenen die van huis uit Engels spreken. De New York Times verwoordde die situatie ooit aldus: ‘Terwijl de Amerikanen slapen, leren de Japanners Engels.’ En zij niet alleen. In sociolinguïstisch opzicht worden mensen met Engels als moedertaal slapend rijk. Daar volgt helemaal niet uit dat degenen die het Engels later hebben moeten leren, van die situatie alleen maar nadeel ondervinden. De beschikbaarheid van een wereldwijde lingua franca strekt iedereen tot voordeel, maar sommigen moeten zich een groter inspanning dan anderen getroosten om die taal te leren hanteren. Het meest in het nadeel zijn al diegenen die om welke reden dan ook geen toegang hebben tot de wereldwijde Engelstalige communicatie. De eerste conclusie kan luiden: ‘Let us first praise English, not for its intrinsic virtues, but for the simple fact that it has become the true world language [...] that allows to reach each and everyone who counts in the field of the natural sciences, advanced technology, mass entertainment and corporate affairs.’ (‘English in the social sciences’ in Ulrich Ammon ed., The dominance of English as a language of science; Effects on other Languages and language communities. Berlin etc.: Mouton De Gruyter, 2001, p. 71)

Tot zover, ‘in a nutshell’, de voordelen van het Engels als wetenschapstaal. Nu de bedenkingen ertegen.

De overgang naar het Engels sluit al diegenen uit die niet kunnen meekomen in die taal en belemmert iedereen die zich er maar moeizaam in uitdrukt. Dat kan de scheiding tussen internationaal georiënteerde academici en op de eigen samenleving gerichte technici en hulpverleners, tussen mensen met een universitaire opleiding en mensen met een beroepsopleiding nog versterken. Het kan leiden tot een groepsmonopolie op expertise en professionele habitus. Het werkt maar al te gauw een overschatting in de hand van al datgene wat van verre komt, internationaal is en vooral Amerikaans. Het bevoordeelt al diegenen die zich in het Engels goed kunnen uiten en maakt hen belangrijker en interessanter dan wie zich van de moedertaal bedient. Dat kan potsierlijk lijken, maar het is een mentaliteit die tersluiks om zich heen grijpt. Het kan leiden tot een verschraling van de wetenschap en cultuur binnenslands, tot een verarming van de inheemse taal, tot een moedeloze onderwaardering van de prestaties en de betekenis van eigen cultuur. Juist een overheidsbeleid dat het gebruik van de vreemde taal zo krachtig aanmoedigt, werkt de zelfonderschatting in de hand.

Dit is een begin van culturele kolonisering. Zo'n proces voltrekt zich sneller en ingrijpender in landen die niet lang geleden kolonies waren en sindsdien minder kans gekregen hebben zich politiek, economisch en ook cultureel te ontplooien. Daar kan het leiden tot een ‘brain drain’, een ‘hersenvlucht’ van hoogopgeleide en hoog gekwalificeerde krachten naar de meest welvarende landen met de best geoutilleerde instituties. Maar ook in welvarende en hoog ontwikkelde samenlevingen doet zich nu een getemperde versie van dit cultureel koloniseringsproces voor, met alle voordelen en nadelen van dien.

Terwijl het wereldwijde forum van wetenschap bloeit als nooit te voren, dreigt in landen waar het Engels niet de voertaal is het gesprek over wetenschappelijke vernieuwing te verstommen. Door de taalbarrière heeft daar het binnenlands publiek weinig weet van wat zich in hoge wetenschap en cultuur afspeelt. In een land als Nederland speelt de wetenschapsjournalistiek de sleutelrol in de vertaalslag van hoge, meest Engelstalige wetenschap naar een breed publiek van Nederlandstalige leken. Het belang van een goede verslaggeving van nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap kan dan ook niet genoeg de nadruk krijgen, vooral in een land dat zich met zoveel overgave in de Engelstalige wetenschapsbeoefening heeft gestort.

Alles wat gezegd kan worden, kan ook in het Engels gezegd worden. Alles wat tegen de Amerikaanse hegemonie kan worden ingebracht, wordt ook in het Engels verwoord. Het is niet aannemelijk dat door formulering in het Engels noodzakelijkerwijs betekenis verloren gaat, zelfs in vakgebeden die zich met menselijke interactie, gedachten en affecten bezig houden. Wat meer voor de hand ligt, is dat

[p. 20]

door die overgang naar het Engels de aandacht verschuift. Onderwerpen die voor een Nederlander belangwekkend zijn, verliezen voor een wereldwijd publiek hun aantrekkingskracht. Daar geldt een andere agenda. Observaties en interpretaties die voor een Nederlander dadelijk begrijpelijk of interessant zijn, gaan soms voor een internationaal gehoor verloren. Dan geldt een andere habitus. In die zin is de taal niet ‘doorzichtig’, maar op zijn minst medebepalend voor de aandacht en het begrip van de verstaander.

Er mag dan een wereldwijde lingua franca bestaan, met alle - grote - voordelen van dien, die leidt toch tot een oneerlijke verdeling van kansen en inspanningen. De een moet zich met alle moeite van dien een vreemde taal eigen maken, de ander krijgt die zomaar met de paplepel ingegoten. Onder economen, ethici en sociolinguïsten (met zelfs een enkele socioloog) komt een discussie op gang over rechtvaardige spelregels van taalgebruik en zelfs over eventuele compensatie van voor- en nadelen. Door het ‘hypercollectieve’ karakter van talen gaan alle gebruikers van een taal erop vooruit als meer mensen die taal gaan gebruiken, zoals ik heb aangetoond in Woorden van de wereld.

Het voordeel van het Engels is voor gebruikers in spe meestal groot genoeg om, ondanks alle inspanning die het kost, de taal toch maar te leren. Daar hebben anderen (die de taal al kennen) dan baat bij, omdat het bereik van hun taal ermee uitdijt. Onder die voorwaarden is compensatie van de inspanningen niet doenlijk: de nieuwe gegadigden leren toch wel Engels, ook zonder compensatie.

Het voordeel van het Engels is deels illusoir en komt ook van het halo dat het Engels aankleeft vanwege zijn internationaal prestige. Die illusie draagt alleen nog maar bij aan de bereidheid om Engels te leren, dus aan de realiteit van de wereldwijde verbreiding van het Engels en dus aan de reële waarde van die taal. Maar ‘unfair’ blijft het. Er zijn nog wel andere positievoordelen in de wereld die groter onrecht bewerkstelligen en eerder rechtzetting behoeven.

Op dit punt kan een voorlopige balans worden opgemaakt. De opkomst van een enkele mondiale lingua franca heeft enorme voordelen, vooral ook in de wetenschap. Er zijn echter ook bedenkingen. Die moeten leiden tot enige kanttekeningen bij het huidig wetenschappelijk taalbeleid.

Allereerst: het ene vakgebied is het andere niet; de ene school verschilt wezenlijk van de andere. Het is dwaasheid om de historische literatuurwetenschap over één kam te scheren met de fysica der elementaire deeltjes of de stadsetnografie met de sociometrie. Het is ook niet nodig. De noodzakelijke academische rekenkunde hoeft niet uit te gaan van bibliometrisch simplisme.

Ten tweede: beoordelaars moeten er zich voortdurend van bewust zijn dat met publicatie in het Engels ook - en meestal tersluiks - de normen van Amerikaanse redacties, uitgevers en externe beoordelaars worden overgenomen. Wetenschappelijke prestaties die het meest geschikt zijn voor internationale verbreiding worden begunstigd in vergelijking met activiteiten die uitgaan van een Nederlandse agenda en een Nederlandse habitus. Bij de aanstelling en promotie van Nederlandse academici en de begunstiging van Nederlandse onderzoeksgroepen zijn internationale publicaties en citaties dikwijls doorslaggevend. Toch mag het oordeel van buitenlandse referenten niet zonder meer en met zoveel gewicht in de besluitvorming worden verwerkt, al helemaal niet omdat die externe beoordelaars hun oordeel niet gegeven hebben met dat oogmerk.

Ten derde: al wordt het Nederlands niet acuut bedreigd door het Engels, het is niet nodig om ook nog mee te blazen met de westenwind. Die waait wel uit zichzelf. Wanneer steeds meer prestigefuncties worden overgenomen door het Engels in wetenschap, zakenleven, media en kunsten, lijkt het Nederlands zijn glans te gaan verliezen, onaanzienlijk en kleinsteeds te worden. Een al te enthousiaste overgang op het Engels als onderwijstaal kan de aantrekkelijkheid van het Nederlands voor de Nederlanders teniet doen. Gauw zal dat niet gebeuren, maar het is toch iets om alert op te zijn. Het Nederlands overleeft in de mondialisering, en in de Europese integratie, omdat de Nederlandse staat die taal steunt en beschermt in onderwijs, rechtspraak, politiek, bestuur en media. Zou die steun wegvallen dan blijft het Nederlands als volkstaal, als spreektaal voortbestaan, maar kan op den duur als cultuurtaal afkalven.

Het is denkbaar dat de Nederlanders besluiten dat zij het Nederlands op willen geven voor een andere taal. Dat zou een beslissing zijn, nog veel en veel ingrijpender dan de overgang op een andere muntsoort. Zolang dat besluit niet genomen is, verdient het Nederlands de bescherming van de instituties die daarvoor een bijzondere verantwoordelijkheid dragen, de overheid in de eerste plaats, en evenzeer de universiteiten als dragers van de cultuur en dus van de taal. Met benard taalnationalisme, laat staan purisme, heeft dit alles niets te maken. Maar als het gaat over beoordeling van de wetenschapsbeoefening, of over de internationalisering van het hoger onderwijs dienen de mogelijke consequenties op de lange termijn voor de vitaliteit van het Nederlands wél zorgvuldig te worden meegewogen. Dat is een kwestie van liefderijke waakzaamheid en zorgzame aandacht. De taal is het waard.

Noot: overal waar ‘Nederland’ staat, kan ‘en ook Vlaanderen’ erbij gelezen worden. Het gaat in de Lage Landen om het Laaglands van de Laaglanders.

Prof. dr. Abram de Swaan is hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam (University professor of social science).