Neerlandia. Jaargang 106

[p. 37]

Literatuur
De Sorben, een bedreigde taalminderheid
● Frits Kat

De Sorben, ook Wenden of Elbe-Slaven genoemd, zijn een klein West-Slavisch volk. Huh taal, gesproken door naar schatting zestigduizend mensen, is verwant aan het Pools en het Tsjechisch. In de zesde eeuw van onze jaartelling hebben de Sorben zich gevestigd in de Lausitz, in het zuidoosten van Duitsland. Het gebied heeft de rivieren Oder en Saale als respectievelijke oost- en westgrens. In het zuiden wordt de begrenzing gevormd door het Erts-en Fichtelgebergte. Altijd zijn ze ‘een Slavisch eiland in een Duitse zee geweest’.

Hun voortbestaan als kleinste Slavisch volk is niet te danken aan hun militaire sterkte maar aan de ontoegankelijkheid van hun gebied en de moeilijke bevaarbaarheid van de beschermende rivieren.

Lausitz komt van het Slavische woord Luzica en dat betekent moerasland.

De grootste steden in het gebied zijn Bautzen (Budysin), Cottbus (Chosebuz) en de voormalige socialistische modelstad Hoyerswerda (Wojerecy), die in september 1991 treurige internationale bekendheid verwierf door rechts-radicale activiteiten tegen buitenlandse asielzoekers, waarbij de openlijke sympathie van grote groepen van de bevolking voor de neo-nazistische skinheads en het erg late ingrijpen van de politie opmerkelijk waren.

Korte geschiedenis

In de vorige eeuw hebben de Sorben verschillende Duitse overheden gehad. Eerst het Keizerrijk tot 1918, daarna de Republiek van Weimar tot 1933, daarna tot 1945 het Derde Rijk, vervolgens de DDR tot 1991 en vanaf die tijd leven ze in het verenigde Duitsland. Het beginsel van de Amerikaanse president Woodrow Wilson - zelfbeschikkingsrecht van volkeren - leidde ertoe dat ook de zaak van de Sorben na afloop van de Eerste Wereldoorlog op de Conferentie van Versailles bepleit werd. Ondanks steun van de Tsjechen kwam er niets terecht van de twee mogelijke opties: een autonoom Lausitz, geïntegreerd in de nieuwe Tsjechische staat of een autonoom Sorbisch gebied in het Duitse Rijk.

De Sorbische woordvoerder A. Barth werd bij terugkeer in Duitsland meteen gearresteerd en tot drie jaar vestingstraf veroordeeld wegens ‘voorbereidingen tot het plegen van verraad’.

In het crisisjaar van de Republiek van Weimar, 1923, werd er zelfs een nieuw departement, de zogenoemde Wendenabteilung, opgericht met als doelstellingen de versterking van het Duitse element in het gebied van de Sorben en het effectief bestrijden van elke vorm van politiek separatisme. De positie van de Sorben verslechterde aanmerkelijk bij het aan de macht komen van de nationaal-socialisten. Al in 1933 werden allerlei Sorbische organisaties gedwongen tot zelfopheffing. Ook het enige Sorbische dagblad Serbske Nowiny werd gelijkgeschakeld. Enige jaren later werd het Sorbisch op school verboden. Ook het spreken van de taal in het openbaar werd niet meer toegestaan. Gelukkig bleven ergere plannen zoals deportatie van het hele volk naar het Gouvernement-Generaal (Polen) of deportatie naar de Oekraïne in de la liggen. In 1945 bleken de Russen niet op de hoogte van het bestaan van een Slavisch-sprekende minderheid in Duitsland. Maarschalk Konjev gaf zijn troepen, die vanuit het zuidoosten oprukten naar Berlijn opdracht ‘een broederlijke houding aan te nemen tegen deze mede-Slaven’. Een andere Russische commandant gaf in zijn onbegrip deze Serbja maar passen naar Servië want daar zouden ze wel thuishoren.

Gedurende hun verblijf in de DDR werd er op cultureel terrein veel voor hen gedaan. Officiële publicaties in de Lausitz dienden tweetalig te zijn. Toneelgezelschappen werden opgericht en er kwamen radio-uitzendingen in de Sorbische taal. Ook werden de rechten van de Sorben in wetten vastgelegd. In het midden van de jaren 60 werd zelfs het initiatief genomen tot de Olympiaden van de Sorbische taal en tot Festivals van de Sorbische cultuur. Dit klonk indrukwekkender dan de werkelijkheid was. Bovendien versterkte het de wijdverbreide mening onder de DDR-bevolking dat er voor de Sorben onuitputtelijke geldmiddelen ter beschikking stonden. Ook gaf het de Sorben het folkloristische imago van een exotisch, altijd zingend, dansend, doedelzak spelend en paaseieren beschilderend volkje.

Toch is de regering van de DDR huiverig gebleven voor het herleven van het Sorbisch nationalisme

met zijn separatistische neigingen. Dit betekende dat de officiële tweetaligheid beperkt gebleven is tot bepaalde Kreise en niet uitgebreid werd tot het niveau van Bezirk [oftewel districtsniveau]. Ook werd een aparte Sorbische

[p. 38]

jeugdbeweging niet toegestaan. De Freie Deutsche Jugend (FDJ) was de enige toegestane - en makkelijk controleerbare - jeugdorganisatie. De opkomst van de vakbond Solidariteit in Polen in de jaren 80 maakte de taalverwante Sorben extra verdacht. Zo werd bijvoorbeeld na de Wende in het door veel Sorben bewoonde stadsdeel Gesundbrunnen van de hoofdstad van de Lausitz, Bautzen, vijftien (!) kilometer afluisterapparatuur van de Stasi gevonden.

De toekomst

Een zin uit een Sorbisch studentenlied luidt: ‘De lieve God heeft ons de Lausitz geschonken en de Duivel heeft de kolen daar begraven’. Ten tijde van de DDR zijn tientallen Sorbische dorpjes verdwenen door de bruinkoolmijnen, die bepaald milieuonvriendelijk geëxploiteerd werden.

Ook na de Wende gaat de bruinkoolwinning - met meer oog voor het milieu - gewoon door.

Het deed een Sorbische schrijver de verzuchting slaken dat ‘politiek en publiek moeten weten dat met ieder weggebaggerd stukje aarde een stukje vaderland verdwijnt en niemand kan ons zeggen wat een vierkante meter vaderland kost’.

Misschien de grootste bedreiging voor het voortbestaan van de taal is het massale vertrek van jongeren uit de Lausitz. Niet langer gehinderd door nagenoeg onpasseerbare grenzen trekken ze op zoek naar werk naar de westelijke delen van het nieuwe Duitsland. Met hun Sorbisch valt niets te beginnen en dus wordt Duits de gebruikte voertaal. Ook in de Lausitz zelf worden de Sorben bedreigd door assimilatie. Zo zijn er in het noordelijke deel rond de stad Cottbus al geen Sorbische scholen meer.

Als de taal alleen nog maar gesproken wordt door een gering aantal (voornamelijk oude) mensen dan is ze ten dode opgeschreven. Dan zou ook in de uitdrukking van professor Morfill uit 1883 dat de Sorben een Slavisch eiland zijn in een Duitse zee een kleine maar wezenlijke verandering aangebracht moeten worden: ZIJN zou WAREN moeten worden. De zee heeft het eiland verzwolgen!