Neerlandia. Jaargang 106

Taalgetater
Vive la petite différence: eenheidsworst of taalrijkdom?

Wie de rijksgrens tussen Nederland en België over gaat, merkt behalve stedenbouwkundige verschillen ook taalverschillen op. Want ook al spreekt men in het algemeen graag van ‘Nederland en Vlaanderen: één taal, één cultuur’, de waarheid is veeleer ‘eenheid in verscheidenheid’. De gemiddelde Noorderling die de grens over gaat, hoort ‘typische’ taalelementen die nogal eens gemakkelijk ‘Vlaamse eigenaardigheden’ genoemd worden, en vindt dat ‘Vlaams’ wel ‘een sappig taaltje’, ‘leuk’, of ‘plezant’.

De Vlaams-Nederlandse varianten: fout of anders?

In plaats van Vlaamse ‘eigenaardigheden’ spreek ik zelf liever over Vlaams-Nederlandse varianten of taalverschillen tussen Noord en Zuid, zonder een waardeoordeel ‘goed of fout’ uit te spreken. Bij fouten denkt men te gauw aan afwijkingen (van de norm). Ik geef toe, ijverige taalmeesters hebben

[p. 39]

dat vele jaren gedaan, maar tegenwoordig bekijkt men die verschillen veel rustiger. Het is goed om die te beschrijven, ten behoeve van de taalgebruiker, bijvoorbeeld in woordenboeken.

Het is normaal dat Van Dale niet alleen Algemeen Nederlands maar ook Algemeen Belgisch-Nederlands en gewestelijk taalgebruik behandelt. Van Dale gaat nog niet zo ver dat ook een label ‘Nederlands Nederlands’ of ‘Noord-Nederlands’ toegekend wordt aan taalelementen die typisch zijn voor het Nederlands in Nederland (wat veel Vlamingen billijk zouden vinden). Misschien komt dat nog. Binnen de Nederlandse Taalunie lijkt men daaraan te denken: de Raad voor Nederlandse Taal en Letteren heeft een werkgroep in het leven geroepen met als opdracht een advies voor te bereiden over de variatieproblematiek. Zo'n advies zou een erkenning kunnen inhouden van twee variëteiten van standaardnederlands: een Vlaams-Belgische en een Nederlandse, die beide recht van bestaan hebben.

Taaladviseur: vroeger in Van Dale gelabeld als ‘(in Belg.)’

Wat eens gelabeld was als Belgisch Nederlands, hoeft dat niet te blijven. Taal is in ontwikkeling. Neem bijvoorbeeld de benaming van mijn functie, ‘taaladviseur’. Die werd destijds, toen de Vlaamse overheid institutioneel meer vorm wilde geven aan taalzorg en taaladviseurs in dienst nam (begin jaren negentig), door Van Dale gedefinieerd en gelabeld: ‘(in Belg.) functionaris bij ministeries, de media e.d. die toezicht houdt op het taalgebruik van de medewerkers en als adviseur optreedt bij taalproblemen’. Overigens was het begrip toen ook in Nederland al bekend, want ook daar (bv. De Taallijn of de Taaladviesdienst van het Genootschap Onze Taal) werkten taaladviseurs. Tegenwoordig omschrijft Van Dale neutraal: ‘iemand die als adviseur optreedt bij taalproblemen’.

Soorten verschillen

Van Dale onderscheidt binnen het Belgische Nederlands woorden en uitdrukkingen die in verzorgd, standaardtalig taalgebruik voorkomen (bv. gunstprijs, tweewoonst en wijsheidstand, met het label ‘Belg.N’) van lexicale elementen die alleen met een bijzondere waarde of in een bijzondere context gebruikt worden; die krijgen naast het label ‘Belg.N’ een toevoeging als ‘spreektaal’ of ‘niet algemeen’ of ‘verouderd’ (denk aan autostop, kiesbrief en transatlantieker). Daarnaast zijn er natuurlijk de woorden die als min of meer officiële benamingen van Belgische functies, instellingen, organisaties enz. beschouwd kunnen worden: gewestraad, militiegetuigschrift, (burgemeester en) schepenen en Rekenhof. Het Belgische karakter blijkt uit de definitie zelf - een label wordt hierbij niet aangebracht.

Van lexicale verschillen in de meer algemene woordenschat is de taalgebruiker (en de taalbeschouwer) zich in hoge mate bewust: bv. solden voor ‘koopjes, uitverkoop, opruiming’ en inrichten in een congres inrichten voor een congres organiseren. Maar er zijn ook verschillen in het gebruik van functiewoorden, zoals bij voorzetsels - allergisch zijn aan - en in mindere mate ook voegwoorden en voornaamwoorden. Die worden minder gauw opgemerkt. En grammaticale verschillen, zoals de volgorde in reeksen werkwoorden (... dat hij dat zou kunnen gedaan hebben i.p.v. dat hij dat gedaan zou kunnen hebben) en morfologische verschillen (bv. meervoudsvorming), vallen de taalgebruiker nog minder op.

Een paar pareltjes

Hoewel mijn eerste contact met Belgisch Nederlands dateert van 30 jaar geleden, weet ik nog goed wat mijn eerste Zuidelijke verrassing was: het gebruik van zeker en vast, in die volgorde. De Vlaming die dat gebruikte, vond ik uitermate origineel. Pas na verloop van tijd bleek mij dat die volgorde in België heel gewoon is; in Nederland zegt men steevast vast en zeker. Een uitdrukking die mij destijds frappeerde, was op een boogscheut. Wat in Vlaanderen op een boogscheut ligt, ligt in Nederland op een steenworp afstand. Een van de mooiste uitdrukkingen, waarvoor ik niet direct net zo'n beeldende Noord-Nederlandse ‘hertaling’ weet, is van de hemelse dauw leven. Van Dale omschrijft het als ‘van niets, van niet-materiële dingen’. En wat dacht u van ontvangen worden/welkom zijn als een hond in een kegelspel (‘slecht ontvangen worden of zeer te onpas komen’)?

Het kan best zijn dat dergelijke uitdrukkingen geen Algemeen Nederlands zijn. Maar ik zou ze niet willen missen. Is het niet juist rijkdom dat dergelijk taalgoed ook Nederlands taalgoed is? Of zijn we tegen die variatie en verkiezen we de eenheidsworst?