Neerlandia. Jaargang 106

[p. 33]

Geschiedenis
Mechelse haringkoopman bouwde handelsimperium in Rotterdam
● Kees Middelhoff

Enige tijd geleden behandelde ik in Neerlandia het wel en wee van Vlaamse kooplieden in Amsterdam. Nu kan ik het hebben over het wedervaren van hun land- en lotgenoten in Rotterdam. Immers, op 20 juni jongstleden promoveerde Noortje de Roy van Zuydewijn op dat stuk geschiedenis, toegespitst op de persoon van de Mechelse haringkoopman Johan Van der Veken. Titel van het proefschrift: Van koopman tot icoon. Johan Van der Veken en de Zuid-Nederlandse immigranten in Rotterdam rond 1600.

Kennelijk is men in het Noorden bereid om toe te geven dat de meervoudige rijkdom van onze Gouden Eeuw voor het overgrote deel te herleiden is tot de komst, rond 1600, van vele Zuid-Nederlandse immigranten.

In de tot in de details uitgewerkte, zeer leesbare studie gaat de schrijfster uitvoerig in op de situatie in de Zuidelijke én Noordelijke Nederlanden - met name in Rotterdam - voor Antwerpen in 1585 in Spaanse handen viel.

In deze context is Van der Veken een pars pro toto want telkens een Brabantse of Vlaamse stad door de Spanjaarden veroverd werd, kwam om godsdienstige en/of economische redenen een emigratiegolf op gang. In de ogen van Isabella en Albrecht in Brussel was deze emigratie en de groeiende scheiding tussen de Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden een tijdelijk verschijnsel; voor de vergadering van de Staten-Generaal in Brussel lieten zij lege banken plaatsen voor de vertegenwoordigers in en uit het Noorden.

De rivieren, een veilige scheiding

Bij voorkeur vestigden de emigranten zich ten noorden van de grote rivieren als de (Wester)Schelde en de Maas. Dààr voelden ze zich veilig. Ze gaven door de meegebrachte expertise een grote impuls aan de textielindustrie. Die dateert overigens van voor 1585. Al in 1574 kwamen er Zuid-Nederlanders naar Rotterdam, dat in die tijd zeker niet de voortvarendste geuzenstad was, en in elk geval in veel mindere mate dan het calvinistische, grotere bolwerk Dordrecht. De handel in Rotterdam werd vooral bepaald door de haringexport naar Zuid-Europa. Op de terugweg namen de schepen vooral Zuid-Europese wijnen mee.

De havenstad Rotterdam sloot zich, in tegenstelling met Amsterdam bijvoorbeeld, al vroeg aan bij de vrijheidsbeweging van de watergeuzen, in 1572 namelijk. Gelden Rotterdammers meer dan Amsterdammers als doe-mensen, het is in elk geval een feit dat Rotterdam de eerste stad in de jonge Hollandse republiek was waar een koopmansbeurs werd gebauwd - overigens vrijwel een kopie van het gebouw in Antwerpen...

Er waren toen in West-Europa grotere handelscentra dan Rotterdam. Denk maar aan Hamburg, Emden, Lubeck enzovoort. De Roy van Zuydewijn wijst erop dat de Zuidelijke Nederlanders deze Duitse centra minder interessant vonden dan bijvoorbeeld het in statu nascendi verkerende Rotterdam. De politieke situatie was er niet veilig genoeg. Het lutherse Hamburg duldde bijvoorbeeld geen calvinistische gemeenten.

Behalve de kortere afstand naar de Zuid-Nederlandse steden en de vaste waterverbinding tussen Rotterdam en de Brabants-Vlaamse steden, was er nog een factor waarom Rotterdam voor de Zuid-Nederlanders zo aantrekkelijk was. ‘Het Rotterdamse poorterschap werd aan Vlaamse textielarbeiders gratis verleend. Bovendien stelde Rotterdam huisjes beschikbaar waar voor twee jaar geen huur betaald behoefde te worden.’ Rotterdam verzorgde zijn public relations bijzonder goed. De stad liet zelfs een plattegrond ontwerpen die een Rotterdam suggereerde dat groter was dan het reële Rotterdam. De stad werd aangeprezen als ‘van cleyn ende onbekant, geworden tot een grote en vermaarde Coop Stadt’, ‘via het water goed bereikbaar’.

Katholiek, maar toch emigrant

Over de binnenwateren moet in 1582 de 34-jarige koopman Johan Van der Veken met zijn vrouw Johanna Quingets en hun vier dochters van Mechelen naar de Maasstad

[p. 34]

gevaren zijn. Het is bij veel Zuid-Nederlanders niet altijd duidelijk of ze hun vaderland verlieten omwille van godsdienstige dan wel omwille van economische redenen. Zo niet bij Van der Veken. Hij emigreerde om puur economische motieven. Rotterdam was dé markt voor de haringhandel. De haringkoopman was een overtuigd katholiek en wenste dat in Holland ook te blijven, en dit in tegenstelling tot zijn broer die een militant calvinist en orangist was.

Waren de asielzoekers welkom bij de Rotterdammers? In het begin wel, later niet meer. De auteur geeft het voorbeeld van de Vlaming Boudewijn De Caluwe die van 1581 tot 1588 deel uitmaakte van de Rotterdamse vroedschap. Maar in 1624 werd besloten dat ‘geene personen tot de Vroetschap sullen worden genomineert dan die gebooren Hollanders ende van Hollantsche ouders gebooren syn’. Hetzelfde gold vanaf 1618 voor het bestuur van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, dat is 16 jaar na de oprichting van de VOC in 1602.

In het proefschrift wordt erop gewezen dat de invasie van Zuid-Nederlanders welkom was in de steden omdat daar meer mensen stierven dan er geboren werden. Maar voor het overige? Niet één dochter van Van der Veken trouwde met een noorderling. Twee zochten hun partner in het Zuiden. Uit heimwee? Of voelden zij zich toch niet thuis in het Noorden? Of was vader Van der Veken crop gesteld dat ze met een zuiderling trouwden omdat daarmee zijn (commercieel) netwerk zich ook kon uitstrekken tot het Zuiden, zeker tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) toen er een vrij handelsverkeer bestond tussen Noord en Zuid?

Vlamingen: verwaand en wuft

Er was nog een factor die niet bevorderlijk was voor integratie: een generaliserend vooroordeel. De visie van de Zuid-Nederlanders op de ‘botte, domme en onbeschaafde Hollander’ was bepaald niet vleiend. Omgekeerd voelden de Hollanders zichzelf ‘oprecht, eenvoudig en degelijk’ en beschouwden de Brabanders, Vlamingen en Walen als ‘achterbaks, verwaand en wuft’. De autochtone Rotterdammers konden amper het hoofd boven water houden terwijl de immigranten als opgewekte levensgenieters een - in Hollandse ogen - té luxueus leventje leidden. Dit kon blijken - zie bijvoorbeeld Van der Veken - uit het feit dat zij woningen lieten optrekken die voor Antwerpen normaal waren maar voor Rotterdam als monumentaal golden.

De familie Van der Veken was en bleef katholiek. De auteur heeft dit uitzonderlijke gegeven nader uitgewerkt. Het was nog de tijd ‘waarin de scheidslijn Rome-reformatie nog geen breuklijn was’. Rotterdam was een erasmiaanse stad die van de beeldenstorm gespaard werd. Hendrik Van der Veken, Johans broer, had in Mechelen al gekozen voor het calvinisme. In 1618 verscherpte prins Maurits de maatregelen tegen de rooms-katholieke kerk. Alleen militante calvinisten werden toegelaten tot de vroedschap. De meer libertijnse calvinist Hugo de Groot, pensionaris van Rotterdam, werd in 1619 ontslagen en gevangen gezet.

Opvallend is dat twee dochters van Van der Veken trouwden met calvinistische Vlamingen die zich in het Noorden hadden gevestigd en het daar ver hadden gebracht. Een en ander doet vermoeden ‘dat voor de katholiek Van der Veken (...) het belang van de verbintenis boven de religie ging (...), dat huwelijk en handelsbelangen hand in hand gingen en de religie konden overstijgen’. De katholiek Van der Veken gaf openlijk te kennen dat hij meer sympathie koesterde voor de meer vrijdenkende, Hollandse protestanten, de remonstranten, dan voor de strenge calvinisten als de theoloog Gomarus uit Brugge er een was. Dat laatste bleek vooral uit Van der Vekens hartelijke relatie met de libertijnse protestant, raadspensionaris Johan van Oldebarnevelt, als landsadvocaat de politieke grondlegger van de Noord-Nederlandse republiek. Hij was de aartsvijand van prins Maurits die hem in 1619 - na een schijnproces - publiekelijk liet onthoofden.

Bankier van de landsadvocaat

Van deze landsadvocaat en dus van de jonge Republiek was Johan Van der Veken de bankier. Tijdens het proces tegen Van Oldebarnevelt speelde Van der Veken postuum een rol m.b.t. de duistere ‘financiële verhouding tussen de landsadvocaat en zijn financier’. Overigens had Van der Veken wel een bankrelatie maar geen vriendschappelijke relatie met Van Oldebarnevelt. Deze laatste was ook degene die allerlei gewestelijke compagnieën die op het Verre Oosten voeren en die elkaar sterk en zinloos beconcurreerden, gebundeld heeft in de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de VOC van 1602, waarvan Van der Veken een van de belangrijkste financiers was.

Van der Veken was ook bewindvoerder van de VOC-kamer Rotterdam. Hij en Willem Van Loon waren de enige Zuid-Nederlandse immigranten in dit gezelschap van vooraanstaande Rotterdammers. Van Roy de Zuydewijn noteert: ‘40 Zuid-Nederlanders tekenden in de VOC in voor 914.460 guldens tegen 672.500 guldens voor Noord-Nederlanders, dit is 57 tegen 42%.’

Van der Veken behoorde dus tot de koopmanselite van Rotterdam. Behoorde hij ook tot het stedelijk patriciaat? Dat hij niet tot de vroedschap werd toegelaten, hangt samen met zijn Zuid-Nederlandse herkomst. Hij zal daar niet treurig om geweest zijn; als koopman had hij liever de vrije hand.

In 1612 had hij van zijn verdiende geld een buitenplaats aangekocht, de heerlijkheid Capelle en Nieuwerkerk, compleet met een daartoe behorend kasteel. In 1615 kon hij dus aangesproken worden met de titel Edele Heere van Capelle op d' IJssel. Het kasteel werd ‘in een vorstelijk buitenverblijf herschapen’; een voorbeeldig Huijse van

[p. 35]

Plaisanterie, met daarin een kapel waar hij zijn religie op roomse wijze kon vieren.

Bekend is verder dat Van der Vekens huis in Rotterdam gesierd was met een schilderijengalerij en voorzien was van goudleren behang afkomstig uit Mechelen.

Seer miserabel ende suere pelgrimage

Van der Veken zorgde niet alleen voor zichzelf. Voor de weduwen van zijn scheepspersoneel - vele schepen vergingen onderweg met man en muis - liet hij ‘hofjes bouwen, voor de helft rooms-katholiek, voor de helft protestant’; niet bestemd voor ‘ontuchtige ofte oneerlijke vrouwen ofte van seer kwade manieren’.

Eerst zijn kleinkinderen trouwden bil de adel in. Een kleindochter huwde met een kleinzoon van Willem van Oranje. In het Zuiden werd P.P. Rubens de schoonvader van een andere kleindochter.

Men zou kunnen veronderstellen dat Van der Veken op het einde van zijn leven op een geslaagde tijd in Rotterdam kon terugzien. Maar toen hij op 68-jarige leeftijd in 1616 overleed, bleek zijn testament op het tegendeel te wijzen. Op de eerste bladzijden lezen we: ‘Mijn seer miserabel ende suere pelgrimage in groote sorghe en ongemack versleeten hebbende’. Dr. De Roy van Zuydewijn concludeert: ‘Hij bedoelt daarmee ook zijn emigratie naar het Noorden die hij als een onaangenaam verblijf in een vreemd land heeft ervaren.’

Een opvallende conclusie, te meer dat de Mechelaar in het Noorden zijn financieel imperium in betrekkelijk korte tijd wist op te bouwen.

Zijn begrafenis had de allure van grote staatsie. ‘Laetende de weeskes mede gaen, die men elck geven sal een wittenbroot van twee blancken; aan de bejaarden-thuisblijvers twee dusent bronden (...) aan alle die se begheeren.’ Hij werd begraven in de (toen gereformeerde) Laurenskerk. De requiemmis die eraan voorafging, is wellicht gevierd in de katholieke schuilkerk aan de Oppert.

Van vlees van bloed

Het heeft drie eeuwen moeten duren alvorens Rotterdam zijn befaamde zoon als symbool - icoon, aldus dr. De Roy van Zuydewijn - voor de handel is gaan huldigen. In de gevel van het rond 1915 opgetrokken Rotterdamse raadhuis kreeg Van der Veken een gebeeldhouwd medaillon. Toentertijd was het een weinig gewaardeerd initiatief van stadsarchivaris Wiersum. ‘De naam Van der Veken als representant van de handel is aan de schoonheidscommissie tot op heden onbekend.’ Eerst in 1993 werd de Van der Veken-penning gelanceerd voor een geslaagde ondernemer.

Het is de grote verdienste van het promotie-onderzoek dat deze Zuid-Brabantse koopman, die in sterke mate bepalend is geweest voor de opgang van Rotterdam in de Gouden

Boven: Portret van Johan Van der Veken, schilderij door Paulus van Someren, gedateerd 1613, Svépmüvézeti museum, Budapest.
Onder: Kop van Johan Van der Verken op de voorgevel van het stadhuis van Rotterdam, beeldhouwwerk door E. Van der Tuuk, circa 1915.

Eeuw, nu ook in letters is geportretteerd. De auteur belicht niet alleen uitvoerig Van der Vekens materiele verdiensten. Ze diept ook de wijze waarop Zuid-Nederlandse immigranten zich een plaats moesten bevechten in de Noord-Nederlandse samenleving, grondig uit. Daartoe heeft dr. De Roy van Zuydewijn de geslaagde en toch vergeten koopman Van der Veken geschilderd als een icoon, in feite als een oprecht mens van vlees en bloed.

Noortje de Roy van Zuydewijn: Van koopman tot icoon Johan van der Veken en de Zuid-Nederlandse immigranten in Rotterdam rond 1600.
Amsterdam: Prometheus. 386 p. ISBN 90-351-2467-7