Neerlandia. Jaargang 106

[p. 30]

Media
Wie zijn de journalisten van Nederland?
● Connie Harkema

In de journalistiek kennen we vele functies. Zo zijn er onder meer parlementaire verslaggevers, reporters, opiniemakers, correspondenten, interviewers, schrijvers en Indiëgangers. Auteur Piet Hagen belicht de verschillende genres in Journalisten in Nederland, een persgeschiedenis in portretten van 1850-2000. Dit omvangrijke boek laat in chronologische volgorde zien welke mensen achter de diverse journalistieke vormen schuilgaan.

Het boek bevat twee gedeelten. Het belangrijkste deel wordt ingenomen door portretten van 48 journalisten. Dat wil een dieper inzicht geven in het soort mensen dat het vak beoefende of nog steeds beoefent. De historische opzet maakt vergelijking in de tijd mogelijk. Alle rangen en standen zijn in het overzicht vertegenwoordigd. Sommige journalisten werden opgeleid tot priester of dominee, andere komen uit het onderwijs of het bedrijfsleven. Het opleidingsniveau van de geportretteerden is relatief hoger dan vaak wordt voorgesteld. Het clichébeeld van de vroegere journalist als een maatschappelijke mislukkeling die voor niets deugde en dus maar journalist werd, klopt niet als men naar de selectie kijkt. Velen hebben op z'n minst middelbaar onderwijs genoten, een derde heeft een voltooide opleiding in het hoger onderwijs en zes hebben zelfs een doctorstitel op basis van een proefschrift.

Voorafgaand aan de portrettengalerie vertelt Hagen het verhaal van anderhalve eeuw geschreven journalistiek in Nederland en Nederlands-Indië. Een verhaal dat de historische ontwikkeling toont van een maatschappelijk invloedrijke beroepsgroep die een sleutelrol speelt in de nieuwsvoorziening en de opinievorming, een verhaal van genres en stromingen.

Ruim anderhalve eeuw parlementaire journalistiek heeft veel veranderingen te zien gegeven. De belangrijkste is ongetwijfeld de opkomst en ondergang van de verzuiling. Maar minstens even belangrijk is de groei van de publiciteit over politiek. Kranten brengen weliswaar geen lange notulenachtige verslagen meer, maar wel een overstelpende hoeveelheid berichten, voorbeschouwingen, verslagen, analyses, reportages en interviews.

Geschiedenis

Het begin van de parlementaire verslaggeving danken we aan de Franse revolutie. De patriotten in de Nationale Vergadering van 1896 hadden geen behoefte aan geheimzinnigheid en ruimden zitplaatsen in voor dagbladschrijvers.

In de eerste decennia van de twintigste eeuw werd de verslaggeving van grote gebeurtenissen het specialisme van de reporter - die anders dan de bureauredacteur - de straat op ging. Hoogtijdagen, maar ook rampspoed, stimuleerden de verslaggevers. Een speciale vorm van de verslaggeving is de sociale reportage. Ze liep parallel met de sociale enquêtes die overheden en maatschappelijke organisaties organiseerden om de problemen van arbeiders in beeld te brengen.

De periode van 1960-1980 werd niet alleen gekenmerkt door ontzuiling maar ook door de emancipatie van de journalistiek. Een keerpunt vormde de val van het kabinet Cals in de Nacht van Schmelzer van 13 op 14 oktober 1966. De vanzelfsprekende band tussen politieke partijen en kranten was verbroken. Daarvoor in de plaats kwam het engagement. In de portrettenreeks staat Rudie van Meurs model voor deze vorm van journalistiek. De iets jongere Paul Witteman neigt naar een meer afstandelijke benadering. De jongste journalisten in de serie, Bart Middelburg en Frénk van der Linden, laten ieder op eigen wijze engagement zien maar ze hechten toch vooral aan hun rol van professioneel journalist.

Vanaf eind jaren negentig zijn reportages min of meer gemeengoed in de dikkere dagbladen met hun bijlagen en speciale magazines. De kranten staan bol van de beschrijvende en vertellende vorm van sociale reportages, undercover- en onderzoeksjournalistiek, interviews, portretten, documentaires en reconstructies. In het verlengde van deze ontwikkeling na de verzuiling rukte ook de persoonlijke column verder op. Journalisten werden opiniemakers. Zij waren zo gewend in analyses en persoonlijke columns hun visie te geven, dat zij ook in de berichtgeving neigden tot interpretatie.

Tegelijk nam de concurrentie tussen de media toe. Kranten hadden hun alleenheerschappij verloren door de komst van de televisie. De komst van de commerciële tv-zenders zorgde voor nog meer concurrentie, terwijl politiek meer een gevecht werd om media-aandacht.

De opmars van het interview was in Nederland laat begon-

[p. 31]

nen (tegen het eind van de negentiende eeuw), maar bleek onstuitbaar. In dezelfde tijd kwam het vraaggesprek ook in zwang als methode van nieuwsgaring uit de eerste hand. Toen het genre eenmaal erkend was, werd het interview vooral gebruikt om vooraanstaande personen voor het voetlicht te brengen. Ongetwijfeld heeft de wisselwerking tussen de televisie en de geschreven journalistiek de openhartigheid in het journalistieke interview bevorderd. Emotionele vraaggesprekken en harde confrontaties deden het goed bij de kijker. Kranten en weekbladen moesten een soortgelijke echtheid, levendigheid en spanning oproepen om de lezers te boeien. Een genre apart is het society-interview, dat omstreeks 1960 door Henk van der Meyden in De Telegraaf werd geintroduceerd. Tegen het eind van de twintigste eeuw was het interview een vast bestanddeel van de Nederlandse journalistiek en is dat nog steeds.

Buitenlandse nieuws, interviews en vrouwen

Zodra ze het zich konden veroorloven, hadden kranten een gespecialiseerde redacteur die het buitenlandoverzicht schreef, voornamelijk gebaseerd op kranten uit andere landen. Daarnaast waren er particuliere correspondenties van personen die voor korte of langere tijd in het buitenland verbleven. Toen het reizen makkelijker werd, kwamen er naast de vaste correspondenten ook reisredacteuren.

Binnen de rubriek buitenland neemt de oorlogsverslaggeving een aparte plaats in. Daarnaast hebben heel wat journalistieke avonturiers hun geluk in Nederlands-Indié beproefd. Een eeuw lang hebben ze geschreven voor de tientallen kranten die nog altijd in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag worden bewaard als een blijvende herinnering aan het koloniale verleden.

Ook veel Nederlandse schrijvers leverden journalistiek werk in de vorm van feuilletons, recensies, columns, reisverhalen en soms ook gewone reportages. Omgekeerd waagden minstens tweehonderd journalisten zich in de laatste anderhalve eeuw op literair terrein.

Petronella Cools is vermoedelijk de eerste vrouw in Nederland die journalistiek bedreef. Aanvankelijk schreven vrouwelijke journalisten vooral over mode, huishouden, opvoeding en onderwijs. Ook de berichtgeving over feminisme en emancipatie was meestal in handen van vrouwen. Pas de laatste decennia kwamen er geleidelijk meer vrouwen in de algemene verslaggeving.

Op Nederlandse scholen voor journalistiek waren de vrouwen in het jaar 2000 in de meerderheid. Op sommige tijdschrift- en omroepredacties was dat ook het geval. Maar bij de dagbladen bleef het aandeel van vrouwen relatief gering, ruim een vijfde. In de serie portretten zijn acht vrouwen opgenomen en daarmee zijn ze iets oververtegenwoordigd.

Piet Hagen: Journalisten in Nederland. Een persgeschiedenis in portretten Amsterdam, Antwerpen: De Arbeiderspers. 600 p. ISBN 90-295-2222-4 Prijs: 36, 30 euro